Chuyên gia tâm lý tại Mỹ chia sẻ cách 'vượt bão' tâm lý hậu thi cử
Thi xong không có nghĩa là 'xong thi'. Kỳ thi THPT 2025 kết thúc, nhưng 'cuộc thi' tâm lý của các sĩ tử mới thật sự bắt đầu: lo âu chờ điểm, áp lực chọn ngành, chọn trường. Trong cuộc trò chuyện cùng Chuyên trang Sinh Viên Việt Nam, Thạc sĩ tâm lý học Nguyễn Nam Anh (Viện Đại học California tại Davis – UC Davis, Mỹ) đã chia sẻ những lời khuyên giúp các sĩ tử đối mặt với lo âu, bình tĩnh đón nhận kết quả hậu kì thi.
Thưa Thạc sĩ Nguyễn Nam Anh, sau kỳ thi THPT, dấu mốc quan trọng trong đời học sinh, nhiều bạn trẻ trải qua trạng thái cảm xúc rất mâu thuẫn: vừa nhẹ nhõm vì đã xong, vừa lo lắng, mất động lực. Theo chuyên gia, đây có phải là phản ứng tâm lý bình thường không?
ThS. Nguyễn Nam Anh: Rất bình thường, thậm chí tôi phải nói là rất phổ biến. Điều này giống như khi bạn vừa chạy hết một cuộc đua marathon: cơ thể ngừng chuyển động, nhưng đầu óc thì vẫn còn quay cuồng, chưa biết mình đã về đích hay chưa. Với học sinh, suốt nhiều tháng, thậm chí tính theo năm, các em được “lập trình” để tập trung toàn lực cho kỳ thi này. Khi nó kết thúc, có bạn sẽ thấy nhẹ nhõm, nhưng cũng không ít bạn rơi vào băn khoăn: “Giờ mình nên làm gì? Mình đã làm tốt chưa? Nếu không đỗ thì sao?” Đó là giai đoạn điều chỉnh tâm lý sau stress – hay còn gọi là post-stress adjustment. Nó không đáng lo nếu các em nhận diện được cảm xúc của mình và xử lý nó theo cách lành mạnh.
Giai đoạn “hậu thi” là lúc học sinh có nhiều thời gian rảnh, tâm lý "xõa", dễ bị xao nhãng, mất định hướng. Làm sao để các bạn không rơi vào trạng thái chênh vênh sau khi đã dồn toàn bộ sức lực cho kỳ thi vừa qua?
ThS. Nguyễn Nam Anh: Tôi gọi hiện tượng này là “hội chứng trôi tự do”. Khi một mục tiêu rõ ràng như thi đại học không còn, rất nhiều bạn bỗng thấy mình... không biết đi đâu tiếp theo. Điều này dễ khiến tâm lý mất kiểm soát, kéo theo cả những hành vi tiêu cực: lười vận động, lệ thuộc mạng xã hội, ăn ngủ thất thường...
Thạc sĩ Nguyễn Nam Anh hiện đang công tác tại UC Davis, Mỹ. (Ảnh: NVCC)
Điều đầu tiên tôi khuyên là hãy tạo lại một nhịp sống nhẹ nhàng nhưng đều đặn. Không cần gò bó như thời ôn thi, nhưng cũng đừng để bản thân “buông trôi”. Ví dụ:
Buổi sáng dậy đúng giờ, ăn sáng đàng hoàng.
Dành 1–2 tiếng mỗi ngày để đọc một cuốn sách yêu thích, học kỹ năng mới, hoặc đơn giản là nấu ăn, vẽ tranh, chăm cây.
Duy trì hoạt động thể chất nhẹ nhàng: đi bộ, bơi lội…
Gặp gỡ bạn bè, nói chuyện, tương tác, cùng nhau lên kế hoạch sau kỳ thi.
Trong trường hợp các sĩ tử cảm thấy thất vọng về bản thân vì bài làm không tốt, chuyên gia có lời khuyên nào để các bạn vượt qua cảm xúc tiêu cực này?
ThS. Nguyễn Nam Anh: Tôi từng tư vấn cho nhiều học sinh Mỹ và Việt Nam có chung cảm giác này. Khi bài làm không như mong đợi, điều đầu tiên các em nên làm là thừa nhận cảm xúc của chính mình, rằng mình đang buồn, đang tiếc nuối, đang giận bản thân. Không cần phải phủ nhận nó bằng những câu kiểu: “Thôi, chắc cũng không tệ lắm đâu”, vì điều đó dễ khiến cảm xúc bị nén xuống và quay lại mạnh hơn.
Bước tiếp theo là viết ra những gì mình cảm thấy. Viết ra giúp “giải nén” cảm xúc, và từ đó nhìn lại mình một cách khách quan hơn.
Điều quan trọng nhất: Đừng đồng nhất điểm số với giá trị bản thân. Một kỳ thi không thể định nghĩa bạn là ai. Thất bại, nếu có cũng là một dạng trải nghiệm mà bạn cần học cách chấp nhận và học hỏi từ nó. Tôi biết có những người thi rớt năm đầu nhưng trở thành doanh nhân, chuyên viên, kỹ sư rất thành công sau này. Cuộc sống không có đáp án cố định, và con đường của bạn cũng vậy.
Nhiều bậc phụ huynh cũng rất căng thẳng sau kỳ thi của con, vô tình tạo thêm áp lực cho học sinh. Chuyên gia có thể chia sẻ một vài cách để gia đình đồng hành với con một cách tích cực trong giai đoạn này?
ThS. Nguyễn Nam Anh: Phụ huynh nào cũng thương con. Nhưng không phải ai cũng biết cách thể hiện đúng trong giai đoạn nhạy cảm này. Tôi từng chứng kiến nhiều học sinh áp lực không phải vì kỳ thi, mà vì nỗi sợ “làm bố mẹ thất vọng”.
Một lời khuyên tôi hay đưa ra: Hãy quan tâm đến cảm xúc trước, rồi mới đến kết quả. Đừng hỏi con “được bao nhiêu điểm?” ngay sau khi thi xong. Hãy hỏi:
“Con có mệt không?”
“Con có muốn ăn gì cho thoải mái không?”
“Dù kết quả thế nào, bố mẹ vẫn tự hào vì con đã cố gắng.”
Đây cũng là thời điểm học sinh cần chuẩn bị tâm lý cho một hành trình mới: chọn ngành, chọn trường, bước vào đời sống đại học. Làm thế nào để các em giữ tinh thần vững vàng, không quá hoang mang trước những lựa chọn quan trọng?
ThS. Nguyễn Nam Anh: Tôi muốn nói một điều quan trọng: Chọn ngành học không phải là chọn “số phận”. Nhiều bạn mang tâm lý “phải chọn đúng ngay từ đầu”, nhưng thật ra hành trình nghề nghiệp hiện đại rất linh hoạt. Nhiều người học một ngành, làm một ngành khác, hoặc rẽ hướng hoàn toàn sau vài năm. Vậy nên, thay vì căng thẳng với chuyện chọn đúng, các bạn nên tập trung vào việc thấu hiểu chính mình.
Hãy hỏi:
Mình yêu thích điều gì?
Mình có thế mạnh nào?
Mình muốn đóng góp gì cho xã hội?
Cũng đừng ngại xin lời khuyên từ anh chị đi trước, cựu sinh viên, thầy cô, chuyên gia hướng nghiệp. Và nếu sau này nhận ra mình chọn chưa đúng, thì điều chỉnh là chuyện rất bình thường. Không ai bắt bạn phải đi hết con đường sai chỉ vì đã lỡ bắt đầu.
Theo chuyên gia, đâu là điều quan trọng nhất mà học sinh nên ghi nhớ trong giai đoạn hậu kỳ thi để giữ gìn sức khỏe tinh thần và sẵn sàng bước vào một chương mới trong cuộc sống?
ThS. Nguyễn Nam Anh: Điều quan trọng nhất mà tôi luôn nhắc học sinh là: Hãy đối xử tử tế với chính mình.
Nghĩa là đừng tự dằn vặt vì những điều mình không thể thay đổi. Đừng so sánh bản thân với người khác. Và cũng đừng nghĩ bạn phải làm điều gì thật lớn lao để “xứng đáng”. Bạn vừa vượt qua một chặng đường rất dài và căng thẳng. Bạn xứng đáng được nghỉ ngơi, được yêu thương và được sai, nếu có thể.
Hãy ăn uống đủ chất, ngủ đủ giấc, chơi thể thao, nói chuyện với người thân, bạn bè, làm điều mình từng trì hoãn vì ôn thi, học thêm kĩ năng mới. Để tinh thần được phục hồi, để cơ thể được nạp lại năng lượng. Vì chỉ khi tâm trí khỏe mạnh, bạn mới đủ sức bước vào chương tiếp theo.
