Chuyên gia: Tăng cạnh tranh, mở rộng cho tư nhân tham gia đầu tư lưới điện

Tại Hội thảo “Chuyển đổi năng lượng xanh nhìn từ Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị” tổ chức ngày 30/10, các chuyên gia đánh giá quan điểm chỉ đạo của Bộ Chính trị tại Nghị quyết 70 về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 là một đột phá lớn, khi lần đầu tiên một văn kiện cấp Bộ Chính trị nhấn mạnh việc cơ cấu lại ngành điện theo hướng tăng tính cạnh tranh, minh bạch, bền vững. Điều này sẽ tạo nên những tín hiệu tích cực cho thị trường cũng như ngành năng lượng.

Theo nhóm nghiên cứu của PGS. TS Đặng Trần Thọ, Viện Công nghệ Năng lượng, ĐHBK HN, trong hơn ba thập kỷ qua, ngành năng lượng Việt Nam đã đóng vai trò trụ cột trong phát triển kinh tế - xã hội. Giai đoạn 2011–2023, nhu cầu năng lượng tại Việt Nam tăng trung bình 6,5 %/năm, thuộc nhóm cao nhất khu vực châu Á.

Theo cơ quan năng lượng quốc tế (IEA), cơ cấu năng lượng sơ cấp của Việt Nam vẫn thiên lệch. Trong năm 2023, than chiếm khoảng 49,7%, dầu mỏ và các sản phẩm dầu chiếm 24,7%, khí tự nhiên 6,4 %, thủy điện 6,8%, năng lượng tái tạo (NLTT) khoảng 3,3 %, sinh khối và chất thải 9,1%. Mức độ phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch cao khiến Việt Nam chịu rủi ro kép: vừa đối mặt với biến động giá năng lượng toàn cầu, vừa chịu áp lực giảm phát thải để thực hiện cam kết Net Zero 2050 tại COP26.

Tuy nhiên, Việt Nam cũng là một trong những quốc gia có tiềm năng NLTT lớn nhất Đông Nam Á. Các nghiên cứu của World Bank (2023) cho thấy Việt Nam có thể khai thác hơn 500 GW điện gió ngoài khơi, 8,6 kWh/m²/ngày bức xạ mặt trời trung bình, và hàng triệu tấn sinh khối, rác thải đô thị có thể quy đổi tương đương 1–2 GW điện mỗi năm. Các vùng duyên hải miền Trung, Tây Nguyên và Nam Bộ đang trở thành “trục năng lượng mới” của quốc gia nếu được đầu tư đồng bộ vào truyền tải và lưu trữ.

Tính đến cuối năm 2024, tổng công suất nguồn điện đạt khoảng 82 GW, trong đó NLTT chiếm 24 GW (điện mặt trời 17 GW, gió 6 GW). Dù tỷ trọng NLTT tăng nhanh so với giai đoạn trước 2020, cơ cấu nguồn vẫn mất cân đối, hạ tầng truyền tải yếu, thiếu hệ thống lưu trữ khiến nhiều dự án phải cắt giảm 30–40 % công suất.

Theo Vietnam Energy Outlook 2024, để đạt được mục tiêu Net Zero 2050, Việt Nam cần đầu tư thêm 8–10 tỷ USD/năm cho NLTT, hạ tầng và công nghệ lưu trữ – một con số thể hiện thách thức tài chính rất lớn.

Trong bối cảnh này, Nghị quyết 70 đã xác định rõ trọng tâm trong hoạt động chuyển dịch năng lượng của Việt Nam, được thể hiện ở bốn nhóm mục tiêu chính, bao gồm: Xây dựng hệ thống năng lượng hiện đại, bền vững, thông minh, đồng bộ; Tăng tỷ trọng năng lượng tái tạo lên khoảng 30% tổng cung năng lượng vào 2030, hướng tới 40–50% vào năm 2045; Giảm phát thải khí nhà kính 10% vào 2030 và 20% vào 2045, tiến tới trung hòa carbon vào 2050; Phát triển kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, thúc đẩy ứng dụng khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo trong năng lượng.

Tuy nhiên, theo nhóm nghiên cứu, quá trình chuyển đổi năng lượng xanh ở Việt Nam đã có tiến triển nhưng vẫn gặp nhiều rào cản lớn về thể chế, tài chính, công nghệ, hạ tầng và đánh giá rủi ro. Khung pháp lý thị trường điện, cơ chế DPPA, tín chỉ carbon và lưu trữ năng lượng chưa hoàn thiện, thủ tục phê duyệt dự án còn phức tạp khiến chi phí tăng cao.

Cơ chế tài chính xanh thiếu đồng bộ, lãi suất cho dự án năng lượng tái tạo cao hơn 2–3% so với thông thường, trong khi vốn FDI chủ yếu tập trung vào lắp đặt, ít hỗ trợ công nghệ cốt lõi. Năng lực nội địa hóa còn yếu với khoảng 80% thiết bị phải nhập khẩu, đầu tư R&D chỉ bằng một phần nhỏ so với mức trung bình ASEAN.

Lưới điện quá tải, thiếu hệ thống lưu trữ và đặc biệt thiếu nguồn nhân lực chất lượng cao cho lĩnh vực năng lượng số và công nghệ mới. Ngoài ra, Việt Nam chưa có cơ chế đầy đủ để đánh giá tác động môi trường, rủi ro thiên tai và quản lý rác thải công nghệ.

Để đạt được các mục tiêu chiến lược về an ninh năng lượng, giảm phát thải, và tăng trưởng xanh, PGS Thọ khuyến nghị cần một hệ thống giải pháp đồng bộ, có tính liên ngành, gắn kết giữa Nhà nước - Doanh nghiệp - Viện, trường - Xã hội.

Theo đó, phải tăng vai trò của khu vực tư nhân và FDI trong phát triển ngành điện, khuyến khích đầu tư hỗn hợp, các tập đoàn tư nhân tham gia cùng nhà nước trong đầu tư các dự án hạ tầng năng lượng.

Định hướng thu hút FDI thế hệ mới vào công nghệ nguồn, không chỉ lắp đặt mà còn chuyển giao tri thức và R&D (Nghiên cứu và Phát triển) tại Việt Nam.

Để tránh phụ thuộc công nghệ ngoại nhập, Việt Nam cần tập trung vào ba trụ cột là nghiên cứu - ứng dụng - thương mại hóa. Đồng thời hình thành các trung tâm đổi mới sáng tạo và phòng thí nghiệm quốc gia: Thiết lập Trung tâm Đổi mới công nghệ năng lượng Việt Nam (VIEC-Innovation Hub) tại Hà Nội, Đà Nẵng, TP.Hồ Chí Minh.

Cùng với đó, cần khuyến khích hình thành vườn ươm khởi nghiệp năng lượng xanh trong các trường đại học, Viện nghiên cứu, hỗ trợ tài chính qua Quỹ đầu tư mạo hiểm xanh nhằm xây dựng chuỗi cung ứng năng lượng xanh nội địa.

Bổ sung thêm, ông Nguyễn Tài Anh kiến nghị Chính phủ và các bộ ngành cần sớm hoàn thiện các quy định, hướng dẫn, khung pháp lý và bộ tiêu chuẩn kỹ thuật cho các công nghệ năng lượng mới, như: điện gió ngoài khơi, lưu trữ năng lượng, công nghệ hydrogen, amoniac, biomass, thu hồi và lưu trữ carbon.

Hoàn thiện hành lang pháp lý cho thị trường carbon, đảm bảo đồng bộ với các quy định quốc tế. Bên cạnh đó, Chính phủ cần triển khai nghiên cứu, quy hoạch và có cơ chế chính sách hỗ trợ đối với các vùng nhiên liệu biomass, chuỗi cung ứng nhiên liệu amoniac/ biomass… đáp ứng lộ trình chuyển đổi nhiên liệu sạch cho các nhà máy nhiệt điện đốt than theo định hướng của Chính phủ.

Trang Mai