Climate Shadow: Bóng khí hậu đang hình thành từ lối sống tiêu dùng mới của người Việt

Climate Shadow, “bóng khí hậu”, là một thước đo mới đang được quốc tế quan tâm, có thể giúp nhìn rõ hơn mặt trái của quá trình tăng trưởng tiêu dùng tại Việt Nam.

Tầng lớp trung lưu mở rộng và mặt khuất của tiêu dùng hiện đại

Trong một thập niên qua, tốc độ tăng trưởng thu nhập và mức sống đã đưa Việt Nam trở thành một trong những nền kinh tế có tầng lớp trung lưu mở rộng nhanh nhất châu Á. Sự thay đổi này thể hiện rõ ở cấu trúc tiêu dùng: người Việt đi du lịch nước ngoài nhiều hơn, ưu tiên trải nghiệm, sẵn sàng chi cho ẩm thực cao cấp, các mặt hàng nhập khẩu và thời trang theo mùa. Những lựa chọn này phản ánh sự dịch chuyển của nhu cầu - từ “đủ dùng” sang “nâng cao chất lượng sống”.

Tốc độ tăng trưởng thu nhập và mức sống đã đưa Việt Nam trở thành một trong những nền kinh tế có tầng lớp trung lưu mở rộng nhanh nhất châu Á. Ảnh: DNCC

Điểm đáng chú ý là mức tiêu dùng mới đi kèm một chuỗi các hoạt động hậu cần, vận tải và sản xuất nằm bên ngoài tầm nhìn thông thường của người tiêu dùng. Một chuyến bay quốc tế, một bữa ăn sử dụng nguyên liệu nhập khẩu hay một chiếc váy fast fashion đều có một “vòng đời phát thải” kéo dài qua nhiều công đoạn mà người mua hiếm khi nhìn thấy. Khi các lựa chọn này trở nên phổ biến trong một nhóm dân cư lớn, tổng tác động lên môi trường tăng nhanh hơn nhiều so với cảm nhận cá nhân của mỗi người.

Tuy tiêu dùng ngày càng cao là kết quả tự nhiên của quá trình phát triển kinh tế, mặt khuất của tiêu dùng hiện đại lại chưa được thảo luận tương xứng. Các chỉ số carbon mà doanh nghiệp công bố hoặc báo cáo môi trường thường tập trung vào hoạt động sản xuất, vận hành hoặc logistics trực tiếp. Phần phát thải phát sinh từ hành vi tiêu dùng - đặc biệt là tiêu dùng mang tính “lối sống” - vẫn còn bị bỏ ngỏ, mặc dù có thể chiếm tỷ trọng đáng kể.

Khoảng trống này đặt ra một câu hỏi quan trọng: liệu những phép đo carbon truyền thống có còn đủ để phản ánh tác động khí hậu trong một xã hội đang tiêu dùng ngày càng đa dạng và toàn cầu hóa? Đây chính là điểm dẫn tới khái niệm Climate Shadow, hay “bóng khí hậu” - một cách tiếp cận mới đang được quốc tế quan tâm nhằm “soi rõ” phần tác động ẩn phía sau các lựa chọn tưởng chừng như cá nhân của người tiêu dùng.

Climate Shadow – “bóng khí hậu” là gì và vì sao đang được quốc tế quan tâm?

Khái niệm Climate Shadow được giới nghiên cứu quốc tế nhắc đến trong vài năm gần đây như một cách tiếp cận bổ sung cho “carbon footprint”. Nếu carbon footprint đo lượng phát thải trực tiếp từ hoạt động của một cá nhân hay sản phẩm, Climate Shadow mở rộng góc nhìn: nó bao gồm toàn bộ tác động khí hậu gián tiếp bắt nguồn từ lối sống, các lựa chọn tiêu dùng và những quyết định tưởng như không liên quan đến môi trường. Theo định nghĩa từ Institute of Sustainability Studies, “bóng khí hậu” là phần tác động nằm ngoài tầm đo đếm thông thường, nhưng lại phản ánh trung thực hơn ảnh hưởng thực sự của mỗi cá nhân lên khí hậu.

Nhìn từ thực tế tiêu dùng, Climate Shadow dễ hình dung qua những ví dụ quen thuộc. Một chuyến du lịch dài ngày sử dụng nhiều phương tiện di chuyển, một bữa ăn từ nguyên liệu nhập khẩu cần vận tải lạnh, hay thói quen mua quần áo theo mùa đều tạo ra mức phát thải vượt xa phạm vi “phòng khách - nhà bếp” của mỗi người. Bon Pote, một trang phân tích khí hậu được giới chuyên môn châu Âu trích dẫn nhiều, nhấn mạnh rằng phần lớn phát thải nằm ở các tầng hậu cần, logistics và sản xuất mà người tiêu dùng không trực tiếp nhìn thấy.

Tại Mỹ và châu Âu, khái niệm này gây chú ý vì nó gắn với nhiều thay đổi lớn: xu hướng đánh thuế carbon tiêu dùng, nâng chuẩn minh bạch footprint trong ngành thời trang - thực phẩm, và sự mở rộng của ESG sang hành vi cá nhân của lãnh đạo doanh nghiệp. Một phân tích của BehaviorSMART mô tả Climate Shadow như “bản mở rộng của carbon footprint”, cho phép đánh giá toàn diện hơn tác động từ những lựa chọn thường nhật.

Sự quan tâm quốc tế này cho thấy lối sống, không chỉ sản xuất, đang trở thành yếu tố quan trọng trong bức tranh khí hậu toàn cầu. Đây cũng là lý do khiến Climate Shadow dần trở thành khái niệm cần được xem xét tại các nền kinh tế đang tăng trưởng tiêu dùng nhanh như Việt Nam.

Khi bóng khí hậu chạm vào kinh tế Việt Nam

Khi tiêu dùng tăng nhanh hơn tốc độ hoàn thiện hạ tầng xanh, “bóng khí hậu” bắt đầu bộc lộ rõ những tác động kinh tế đối với Việt Nam. Nhiều hạng mục tiêu dùng mới của tầng lớp trung lưu, từ du lịch, ẩm thực đến hàng xa xỉ, đều gắn với chuỗi hậu cần tiêu thụ năng lượng lớn. Điều này khiến mức phát thải gián tiếp của hoạt động tiêu dùng trong nước tăng nhanh, dù các chỉ số chính thức chưa thể hiện rõ.

Du lịch outbound là một ví dụ. Trong năm 2023–2024, lượng người Việt đi nước ngoài tăng mạnh trở lại và đang phục hồi nhanh sau giai đoạn gián đoạn vì đại dịch. Mỗi chuyến bay quốc tế đều tạo ra mức phát thải đáng kể do vận tải hàng không là một trong những ngành có cường độ carbon cao nhất. Khi số lượng chuyến đi tăng, phần phát thải gián tiếp từ du lịch trở thành một “bóng khí hậu” khó bỏ qua.

Tương tự, tiêu thụ hàng nhập khẩu cao cấp, đặc biệt là thực phẩm lạnh, rượu vang, thịt bò và các sản phẩm F&B đòi hỏi chuỗi logistics ở nhiệt độ thấp, tạo thêm phát thải từ vận tải đường biển, đường không và kho lạnh. Điều này khiến chi phí năng lượng trong chuỗi cung ứng tăng, đồng thời làm mở rộng footprint của từng sản phẩm ngay trước khi chúng đến tay người tiêu dùng. Với thời trang nhanh, bức tranh phức tạp hơn khi Việt Nam vừa là một nước sản xuất lớn, vừa là thị trường tiêu dùng ngày càng tăng. Sự kết hợp này khiến Scope 3 - phát thải từ chuỗi cung ứng và vòng đời sản phẩm - trở thành thách thức lớn với doanh nghiệp xuất khẩu.

Khi tiêu dùng tăng nhanh hơn tốc độ hoàn thiện hạ tầng xanh, “bóng khí hậu” bắt đầu bộc lộ rõ những tác động kinh tế đối với Việt Nam.. Ảnh: TL

Về phía doanh nghiệp, yêu cầu minh bạch footprint đang gia tăng từ khách hàng quốc tế, đặc biệt trong bối cảnh thuế carbon biên giới và đánh giá ESG được áp dụng rộng hơn. Việc không thể chứng minh tác động môi trường trong chuỗi cung ứng có thể làm giảm sức cạnh tranh, tăng chi phí tuân thủ và ảnh hưởng đến chiến lược thị trường của doanh nghiệp Việt Nam.

Dù Việt Nam chưa có nhiều dữ liệu chính thức về “bóng khí hậu”, các nghiên cứu quốc tế cho thấy tác động từ tiêu dùng có thể đáng kể. Báo cáo của Oxfam về phát thải tiêu dùng bình quân đầu người cho thấy các nhóm thu nhập cao đóng góp mức phát thải lớn hơn nhiều so với nhóm thu nhập thấp, một mô hình có thể lặp lại tại những quốc gia đang mở rộng tầng lớp trung lưu. Điều này cho thấy Climate Shadow không chỉ là câu chuyện khí hậu, mà còn là biến số kinh tế mới tác động đến cả người tiêu dùng, doanh nghiệp và định hướng phát triển bền vững của Việt Nam.

Giảm “bóng khí hậu” trong khi vẫn duy trì chất lượng sống – góc nhìn thực tế

Giảm “bóng khí hậu” không có nghĩa phải từ bỏ những tiện nghi của đời sống hiện đại. Vấn đề nằm ở cách lựa chọn thông minh hơn trong tiêu dùng và cách doanh nghiệp điều chỉnh mô hình hoạt động để phù hợp với xu hướng phát triển bền vững.

Với người tiêu dùng, việc cân nhắc footprint của mỗi sản phẩm là bước khởi đầu quan trọng. Các lựa chọn như ưu tiên thực phẩm địa phương, hạn chế thời trang dùng một lần hay xem xét nguồn gốc vận chuyển của hàng nhập khẩu đều có thể giảm mức phát thải gián tiếp mà không ảnh hưởng nhiều đến trải nghiệm sống. Một số thị trường đã chứng kiến sự dịch chuyển về thị hiếu sang các sản phẩm bền hơn, có vòng đời dài hơn và minh bạch hơn về tác động môi trường - xu hướng này hoàn toàn có thể hình thành tại Việt Nam khi người tiêu dùng được cung cấp nhiều thông tin hơn.

Đối với doanh nghiệp, yêu cầu chính không phải là thay đổi đột ngột toàn bộ chuỗi giá trị, mà là bắt đầu đo lường và công bố footprint của sản phẩm. Điều này giúp doanh nghiệp chủ động hơn trước những tiêu chuẩn ESG đang dần trở thành điều kiện thị trường. Ứng dụng logistics xanh, tối ưu vận tải, thay đổi bao bì hoặc chuyển sang nguyên liệu có footprint thấp hơn đều là những giải pháp khả thi. Minh bạch Scope 3 - dù phức tạp - sẽ trở thành lợi thế cạnh tranh, đặc biệt với doanh nghiệp xuất khẩu.

Về phía chính sách, hỗ trợ phát triển hạ tầng logistics xanh, cơ chế khuyến khích minh bạch thông tin và các mô hình tiêu dùng bền vững sẽ là nền tảng để giảm “bóng khí hậu” ở cấp hệ thống. Việc thúc đẩy thị trường carbon, tiêu chuẩn báo cáo môi trường và các chương trình truyền thông về tiêu dùng có trách nhiệm cũng có thể tạo ra thay đổi theo hướng tích cực.

Nhìn tổng thể, Climate Shadow không phải là lời cảnh báo nhằm hạn chế tiêu dùng, mà là một thước đo mới giúp xã hội hiểu rõ hơn tác động tổng thể của tăng trưởng. Đối với lãnh đạo doanh nghiệp và nhà quản lý - những người có ảnh hưởng lớn đến mô hình tiêu dùng và xu hướng thị trường - việc quan tâm tới “bóng khí hậu” không chỉ mang ý nghĩa môi trường mà còn là một phần trong chiến lược kinh tế dài hạn. Trong bối cảnh Việt Nam hướng tới mục tiêu net-zero, cách tiếp cận này có thể trở thành chìa khóa để cân bằng giữa phát triển và bền vững.

(1) ISS (2024) – What is ‘climate shadow’? https://instituteofsustainabilitystudies.com/insights/lexicon/what-is-climate-shadow/

(2) Bon Pote (2023) – The climate shadow: the new carbon footprint? https://bonpote.com/en/the-climate-shadow-the-new-carbon-footprint/

(3) BeSmart (2025) - Carbon Footprint, Meet Climate Shadow
https://behavior-smart.com/carbon-footprint-meet-climate-shadow/

(*) Chuyên gia Tài chính & Vận hành, Phát triển và ESG; Nguyên Quản lý Tài chính và Vận hành cao cấp tại Tổ chức Winrock International

Phạm Thu Trang