'Cơ hội vàng' cho HTX từ thị trường thực phẩm chay

Những năm gần đây, đồ chay đã được nhiều người lựa chọn nhằm đáp ứng nhu cầu sức khỏe và trách nhiệm môi trường.

Tiềm năng tỷ đô

Theo khảo sát của Statista năm 2024, có tới 86% người Việt đã từng ăn chay, trong đó 44% ăn nhiều lần mỗi tuần. Những con số này khẳng định thực phẩm chay đã trở thành lối sống phổ biến.

Tiềm năng của thị trường thực phẩm chay Việt Nam còn được định lượng bằng những con số ấn tượng. Theo Imarc Group, quy mô thị trường thuần chay tại Việt Nam đạt 103,2 triệu USD vào năm 2024 và dự kiến sẽ cán mốc 220,5 triệu USD vào năm 2033, với tốc độ tăng trưởng kép hàng năm lên tới 8,1%.

Một điểm đặc biệt là nhịp tăng trưởng của thị trường chay theo chu kỳ của thị trường. Theo thống kê, trong những ngày chay (ngày Rằm, mùng Một), doanh số từ thực phẩm chay tại các siêu thị và nhà hàng có thể tăng 15–20%. Điều này tạo ra một lợi thế lớn cho các doanh nghiệp, HTX, giúp họ dễ dàng lập kế hoạch sản xuất, khuyến mãi và phát triển sản phẩm, tránh được tình trạng cung-cầu bất ổn.

HTX Phước Thiện mời chuyên gia về hỗ trợ chế biến sản phẩm từ thực vật.

Sự phát triển không chỉ giới hạn ở sản xuất và tiêu dùng mà còn mở rộng sang du lịch. Số lượng nhà hàng chay thân thiện với khách du lịch quốc tế tại Việt Nam tăng khoảng 35%, từ gần 1.400 địa điểm năm 2022 lên khoảng 1.894 vào năm 2024. Điều này cho thấy ẩm thực chay đang trở thành một sản phẩm du lịch công nghiệp hóa, thu hút du khách quốc tế quan tâm đến sức khỏe và lối sống bền vững.

HTX - "Người chơi" chủ lực trong cuộc đua mới

Đối với các HTX, thị trường thực phẩm chay mở ra một cánh cửa cơ hội chưa từng có. Vốn là những người trực tiếp sản xuất, nắm trong tay nguồn nguyên liệu sạch, dồi dào từ nông trại, các HTX có lợi thế để tạo ra những sản phẩm chay chất lượng cao, có nguồn gốc rõ ràng.

HTX Thương mại - Dịch vụ Phước Thiện (Đồng Nai) là một ví dụ điển hình cho sự thành công trong hướng đi này. Vốn khởi đầu với việc cung cấp các loại quả hữu cơ, đặc biệt là quả mít trên quy mô lớn, HTX đã nhận ra tiềm năng của thị trường thực phẩm chay. HTX không chỉ bán nguyên liệu thô mà còn đầu tư vào chế biến sâu. Sản phẩm nổi bật của HTX là giò thực vật, patê thực vật, chả, xúc xích thực vật từ quả mít… có hương vị và kết cấu gần giống với thịt động vật.

HTX Phước Thiện đã tập trung vào kênh bán hàng trực tuyến và mạng xã hội, đẩy mạnh xúc tiến thương mại. Bằng cách xây dựng một thương hiệu có trách nhiệm, HTX đã tạo ra một chỗ đứng vững chắc trên thị trường và mở rộng quy mô sản xuất.

Tuy nhiên, không phải HTX nào cũng may mắn như vậy. Nhiều HTX dấn thân vào con đường sản xuất thực phẩm chay đang đối mặt với những khó khăn lớn.

Mặc dù có vùng nguyên liệu sạch, nhưng không ít HTX chỉ sản xuất các mặt hàng truyền thống như đậu phụ, váng đậu, rau màu, củ quả mà chưa có sản phẩm chế biến sâu hoặc đã chế biến sâu nhưng quy mô nhỏ lẻ. Họ thiếu vốn để đầu tư máy móc hiện đại, bao bì sản phẩm đơn giản, thiếu tính thẩm mỹ và không có chiến lược marketing bài bản. Các sản phẩm từ nông sản tuy có nguồn gốc xuất xứ nhưng chưa thể vươn ra các siêu thị hay thị trường trực tuyến, dẫn đến doanh thu bấp bênh và không ổn định.

Như HTX Chế biến và Bảo tồn cây trám đen Hà Châu (Thái Nguyên), thay vì chỉ bán quả trám tươi với giá dao động 100-120 nghìn đồng/kg, các thành viên đã tìm hiểu và chế biến loại đặc sản này thành trám đen muối. Tuy nhiên, vì đặc thù mùa vụ và để đáp ứng được các điều kiện vào siêu thị, xuất khẩu sang các thị trường chuyên ăn đồ chay, HTX phải đáp ứng được các điều kiện về nhà xưởng và vệ sinh an toàn phải được đảm bảo.

Đơn cử, đối với nhà xưởng, HTX phải được tách biệt hoàn toàn và cách ly thực sự khỏi các nông trại chăn nuôi lợn hoặc các hoạt động chế biến thịt lợn nhằm ngăn chặn sự gây bẩn của trung gian là người và thiết bị. Thiết bị, máy móc, dụng cụ và các phương tiện hỗ trợ chế biến phải được chế tạo không chứa bất cứ nguyên vật liệu được coi là “chất dơ” và chỉ được sử dụng cho chế biến thực phẩm đồ chay.

Hay tại HTX Thương mại - Dịch vụ Phước Thiện, để chế biến được các sản phẩm xúc xích, patê, giò, chả từ thực vật, HTX phải đầu tư từ vùng nguyên liệu, cơ sở sơ chế, chế biến khép kín với số tiền không nhỏ. HTX cũng phải di dời trụ sở, tìm kiếm địa điểm sản xuất phù hợp, cách xa khu vực chăn nuôi lợn công nghiệp. Ngoài ra, HTX cũng phải đầu tư về vốn, nhân lực, công nghệ… để nghiên cứu về thị trường thực phẩm chay, nghiên cứu về sản phẩm…

Theo các chuyên gia, phần lớn các HTX thực phẩm chay vẫn hoạt động theo mô hình nhỏ lẻ. Khảo sát cho thấy 60-70% các cửa hàng chay hiện nay là sản xuất thiếu năng lực phục vụ khách quy mô lớn hay khai thác tour chuyên biệt. Đây cũng là thách thức cho chính các HTX.

Để cạnh tranh, theo ông Nguyễn Viết Vị, Giám đốc HTX Phước Thiện, các HTX phải chuyên nghiệp hóa từ khâu sản xuất đến marketing. Bởi đồ chay không chỉ cần ngon mà còn phải đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm, bao bì đẹp, và câu chuyện thương hiệu rõ ràng.

Do đó, hỗ trợ HTX chuyển đổi sản xuất từ thủ công sang bán công nghiệp không chỉ tăng năng suất và đảm bảo chất lượng, mà còn giúp HTX đa dạng hóa các sản phẩm chế biến sâu để thu hút thế hệ trẻ và nâng cao khả năng đáp ứng các đơn hàng lớn.

Bà Vũ Kim Hạnh, Chủ tịch Hội Doanh nghiệp Hàng Việt Nam chất lượng cao TP. Hồ Chí Minh, cho rằng thị trường thực phẩm chay đã phát triển rất mạnh mẽ. Do đó, ngoài xây dựng câu chuyện sản phẩm chay theo hướng xanh-sạch-lành, các HTX có thể tận dụng lợi thế vùng nguyên liệu để xây dựng mô hình du lịch trải nghiệm “từ nông trại đến bàn ăn”, nơi du khách có thể tự tay hái rau củ, tham gia chế biến và thưởng thức các món ăn chay truyền thống.

Chẳng hạn như một HTX chuyên trồng nấm có thể tổ chức tour tham quan quy trình sản xuất nấm, kết hợp với một bữa trưa chay ngay tại nông trại. Mô hình này không chỉ giúp gia tăng doanh thu mà còn nâng cao giá trị thương hiệu và góp phần quảng bá hình ảnh nông nghiệp sạch, bền vững của Việt Nam.

Huyền Trang