Đa dạng sinh học miền Tây bị tàn phá thế nào khi Campuchia làm kênh đào Funan Techo?

Mối đe dọa với Đồng bằng sông Cửu Long

Ngày 23/4, Ủy ban Sông Mê Kông Việt Nam tổ chức họp tham vấn về dự án kênh Funan Techo của Campuchia và thực hiện thủ tục tham vấn sử dụng nước của Ủy hội sông Mê Kông quốc tế. Qua cuộc họp tham vấn hôm nay, Ủy ban sông Mê Kông Việt Nam xin ý kiến về mối quan tâm của đại biểu đối với dự án Kênh đào Funan Techo. Các ý kiến này sẽ được Ủy ban sông Mê Kông Việt Nam chuyển cho Ủy hội sông Mê Kông quốc tế.

Buổi làm việc thu hút được nhiều ý kiến đóng góp từ các chuyên gia, nhà nghiên cứu và quản lý địa phương. Trong đó, nhiều ý kiến lưu ý đến tác động của kênh đào Funan Techo ảnh hưởng đến Đồng bằng sông Cửu Long.

Ngày 19/5/2023 Hội đồng Bộ trưởng Campuchia phê chuẩn dự án Hệ thống Logistics và Điều hướng Tonle Bassac, còn gọi là kênh đào Funan Techo, sau 26 tháng nghiên cứu. Kênh dự kiến dài 180 km, nối từ Prek Takeo trên sông Mekong đến Prek Ta Ek và Prek Ta Hing trên sông Bassac, sau đó đổ ra Vịnh Thái Lan ở tây nam Campuchia. Kênh chảy qua 4 tỉnh gồm Kandal, Takeo, Kampot và Kep, hai bên có khoảng 1,6 triệu người sinh sống.

Công trình dự kiến có chiều rộng 100 m ở thượng nguồn, 80 m ở hạ nguồn, sâu 5,4 m, cho phép tàu hàng tải trọng toàn phần lên đến 3.000 tấn đi qua vào mùa khô, 5.000 tấn vào mùa mưa. Dự án có tổng chi phí ước tính 1,7 tỷ USD, gồm ba đập đường thủy, 11 cầu và 208 km đường hai bên, dự kiến do công ty Trung Quốc CRBC thực hiện theo hình thức xây dựng - vận hành - chuyển giao. Theo kế hoạch, kênh đào được khởi công cuối năm nay, hoạt động năm 2028.

Đồng bằng sông Cửu Long đang đứng trước nhiều thách thức do biến đổi khí hậu.

PGS.TS Lê Anh Tuấn, giảng viên Bộ môn Tài nguyên Nước, Khoa Môi trường và Tài nguyên Thiên nhiên, Cố vấn Khoa học Viện Nghiên cứu Biến đổi Khí hậu (Trường Đại học Cần Thơ) cho biết, khi dự án hoàn thành sẽ tác động về hệ sinh thái, môi trường và tính đa dạng sinh học.

Cụ thể, vào mùa mưa, kênh đào này với đường đắp bờ hai bên thành đường giao thông và đô thị hóa sẽ trở thành con đê cắt ngang qua các cánh đồng ngập lũ (lũ trên sông Mekong là lũ tràn đồng). Vì thế, đặc điểm phân bố nước sẽ thay đổi nghiêm trọng: Phía Bắc của kênh diện tích ngập sẽ gia tăng lên, trong khi phần đất phía Nam và vùng trũng tứ giác Long Xuyên sẽ giảm lũ.

Lũ thấp không những ảnh hưởng chức năng của các đập điều tiết như đập Tha La (An Giang), còn làm giảm nguồn cá, phù sa, dinh dưỡng từ sinh vật phù du trong nước và thay đổi mạnh tính đa dạng sinh học do chuỗi thức ăn thay đổi một cách đáng kể.

Ông Tuấn cũng dự báo, các cánh đồng và vùng đất ngập nước nổi tiếng như Anlung Pring là nơi bảo tồn Sếu của Campuchia, và vùng đất ngập nước Trà Sư (An Giang), khu bảo tồn đồng cỏ bàng Phú Mỹ (Kiên Giang) sẽ giảm lượng nước đáng kể và đe dọa sự tồn tại đặc điểm đa dạng sinh học ở các nơi này. Kể cả những tín hiệu sinh thái có thể bị ảnh hưởng sẽ làm lệch lạc cho các loài di cư hoặc sinh sản theo mùa.

Ngoài ra, việc lấy nước và chuyển nước vào kênh Phù Nam - Techo từ sông Hậu và sông Tiền sẽ giảm lượng nước về Biển Hồ. Bassac và Mekong hiện là hai phân lưu chia nước với Biển Hồ, vì vậy Biển Hồ sẽ phải nhường nước cho kênh Phù Nam - Techo.

Theo nghiên cứu độc lập của ông Tuấn, kênh Funan Techo sẽ liên quan đến dòng chính sông Mê Kông chứ không phải là nhánh sông hay phụ lưu và có tác động đến ĐBSCL một cách rõ ràng. Ông Tuấn lưu ý đến khả năng mất nước mùa khô trên sông Hậu sau khi có kênh. Vào mùa khô sau khi có kênh Funan Techo thì lượng nước trên sông Tiền và sông Hậu – hai phân lưu của sông Mê Kông về đến Đồng bằng sông Cửu Longcó thể giảm khoảng 50% và nghiêm trọng hơn vào những năm khô hạn.

"Sự thay đổi dòng chảy trên sông Mê Kông (qua sông Hậu và sông Tiền) sẽ làm thay đổi đặc điểm thủy văn tự nhiên, một phần dòng chảy sẽ bị kiểm soát bởi con người, cả với những chuỗi đập thủy điện và khai thác nước từ kênh Funan Techo", ông Tuấn nói.

Thích ứng thế nào để giảm thiểu thiệt hại?

Ông Phạm Hồ Quốc Tuấn, đại diện Đài Khí tượng thủy văn khu vực Nam Bộ cho biết, việc những năm gần đây phát triển khu vực thượng nguồn sông Mê Kông như đập, hồ chứa, chuyển nước… đã tác động đến dòng chảy của sông về hạ lưu. Điều này thể hiện qua nhiều năm ở đầu nguồn Đồng bằng sông Cửu Long ở Tân Châu, Châu Đốc, mùa lũ mực nước đỉnh lũ thấp, mùa khô dòng chảy về hạ lưu thiếu hụt so với trung bình nhiều năm.

Hàm lượng phù sa từ thượng nguồn về hạ lưu giảm mạnh, xâm nhập mặn sâu vào hệ thống sông. Nguồn lợi thủy sản giảm, thậm chí một số loài còn rất ít hoặc không còn, điều này cho thấy đã có tác động.

Theo ông Quốc Tuấn, trong thời kỳ mùa lũ, dòng chảy sông Bassac về đầu nguồn sông Cửu Long có thể gia tăng hoặc có thể giảm phụ thuộc vào lượng nước mà kênh đào lấy đi. Trong trường hợp có gia tăng, dòng chảy lớn hơn so với trước đây sẽ gây tác động đến diễn biến địa hình, lòng sông đối với hạ lưu sông Bassac. Trường hợp dòng chảy về hạ lưu giảm cũng sẽ tác động đối với hạ lưu sông (có khả năng bồi lấp dẫn, dòng chảy sẽ giảm mạnh trong tương lai).

Ngoài ra, khi triển khai dự án được thực hiện sẽ mất đi một diện tích lớn vùng đệm (rừng, đất, nước,...), làm một số khí tượng, thủy văn thay đổi, biến đổi khí hậu có thể gia tăng, quá trình mưa lũ dòng chảy bất thường hơn. Quá trình thực hiện dự án (giai đoạn đào sâu, nạo vét, san gạt...) sẽ có tác động lớn đến môi trường sinh thái và đa dạng sinh học đối với khu vực hạ lưu sông và vùng biển (chưa xét đến lượng đất, đá, bùn,... được bóc lên, xử lý thế nào), ngay cả khi kênh đào đi vào hoạt động.

Như vậy, theo ông Quốc Tuấn, dự án kênh đào Funan Techo trong giai đoạn thực hiện và hoạt động sẽ có tác động đến khu vực hạ lưu sông, vùng biển và mức độ tác động ít hay nhiều, nghiêm trọng hay không thì cần phải có nghiên cứu khoa học chuyên sâu, độc lập, mang tầm quốc tế. Từ đó đề xuất các biện pháp giảm thiểu tác động và các giải pháp thích ứng để phát triển kinh tế xã hội, môi trường ở khu vực hạ lưu và ở Đồng bằng sông Cửu Long.

Tình hình tài nguyên nước và môi trường ở Đồng bằng sông Cửu Long hiện nay, các khó khăn, thách thức. Dự án kênh đào Funan Techo càng có tác động đến tài nguyên nước, môi trường, kinh tế xã hội vùng Đồng bằng sông Cửu Long, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu, nước biển dâng... Theo chuyên gia, trong thông báo của Campuchia có đề cập là tác động của dự án là không đáng kể. Tuy nhiên, các thông tin về dự án rất hạn chế, không đủ cơ sở để đưa ra kết luận như vậy.

Vì vậy, Campuchia cần chia sẻ và minh bạch các thông tin chi tiết về dự án, bao gồm cả báo cáo khả thi và kết quả đánh giá tác động môi trường của dự án cho các bên liên quan. Đây cũng là ý kiến của nhiều đại biểu dự họp tham vấn. Để khách quan thì Ủy hội sông Mê Kông quốc tế cần hỗ trợ các quốc gia tiến hành một nghiên cứu chung về tác động xuyên biên giới của dự án tới tất cả các lĩnh vực và đề xuất các biện pháp giảm thiểu tác động. Ủy hội cần chia sẻ các kết quả đánh giá tác động cho quốc gia thành viên và các bên liên quan.

Tô Hội