Đại phẫu 'vua' trái cây tỷ USD - Bài 4: Lỗ hổng kiểm soát an toàn thực phẩm
Cần phải thẳng thắn nhìn nhận, không phải đến khi Trung Quốc 'tuýt còi', nhiều lô sầu riêng vượt ngưỡng dư lượng Cadimi, loại chất này mới được cảnh báo. Trước đó, nhiều nước ở châu Âu đã gửi thông báo tới Việt Nam một số sản phẩm vượt dư lượng Cadimi nhưng dường như cơ quan chức năng chưa có biện pháp ngăn chặn từ gốc.
Cảnh báo từ 3 năm trước
Theo thông tin mà PV Tiền Phong có được, vào tháng 5/2022, Hà Lan đã gửi cảnh báo tới Việt Nam về việc phát hiện dư lượng Cadimi trên ớt đỏ đông lạnh ở mức 0,28mg/kg. Tiếp đến vào tháng 9/2023, Hệ thống thông báo an toàn thực phẩm và thức ăn chăn nuôi của Liên minh châu Âu (EU) tiếp tục gửi cảnh báo cho Việt Nam đã phát hiện Cadimi trong măng cụt tươi vượt dư lượng 0,098 mg/kg, vượt giới hạn tối đa cho phép 0,02 mg/kg; đồng thời trả lại lô hàng này cho doanh nghiệp (DN) xuất khẩu.
Chưa dừng lại ở đó, tháng 2/2024, Hà Lan phát hiện kim loại nặng Cadimi có trên quả chôm chôm của Việt Nam ở mức 0,063mg/kg, vượt mức giới hạn cho phép là 0,05 mg/kg. Điều đáng nói, các lô hàng bị phát hiện đều đến từ những DN lớn, có kinh nghiệm xuất khẩu.
Với tư cách là cơ quan “gác cổng” về thông báo các biện pháp kiểm dịch động, thực vật và an toàn thực phẩm trong thương mại quốc tế của Việt Nam thuộc Bộ NN&MT, lãnh đạo Văn phòng SPS Việt Nam cho biết, theo chức năng và nhiệm vụ, đơn vị này là đầu mối quốc gia để tiếp nhận thông tin về các thông báo dự thảo, cảnh báo sớm về quy định, tiêu chuẩn, những thay đổi dư lượng từ các thị trường nhập khẩu. Sau đó căn cứ vào loại cảnh báo và sản phẩm, Văn phòng SPS Việt Nam sẽ gửi đến các cục, đơn vị chuyên môn của Bộ NN&MT như Cục Kiểm ngư và Thủy sản, Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Cục Chất lượng, Chế biến và Phát triển thị trường… để có biện pháp xử lý; đáp ứng yêu cầu của thị trường xuất khẩu.
“Những thay đổi ào ạt dội về như vậy, đòi hỏi chúng ta phải có hệ thống để phân tích, xử lý và thông tin ngay cho người sản xuất, kinh doanh để điều chỉnh sản xuất kịp thời, tránh tình trạng bị cảnh báo và gặp rủi ro mà bài học đắt giá là câu chuyện sầu riêng. Đặc biệt, cần dự báo được xu hướng kiểm soát an toàn thực phẩm của các thị trường, từ đó phân tích, đánh giá để điều hành sản xuất” - Chuyên gia nông nghiệp Đặng Kim Sơn
“Đối với những cảnh báo vi phạm mà văn phòng nhận được, chúng tôi đều phân loại, tùy theo từng sản phẩm sẽ được gửi đến các cơ quan thẩm quyền (Cục Chăn nuôi và Thú y, Cục Chất lượng, Chế biến và Phát triển thị trường, Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Cục Kiểm ngư và Thủy sản, Cục An toàn thực phẩm, Cục Xuất nhập khẩu) để cơ quan thẩm quyền chỉ đạo truy xuất nguồn gốc theo quy định. Đồng thời yêu cầu các nhà sản xuất có sản phẩm này rà soát các khâu trong chuỗi quản lý để xác định nguyên nhân và biện pháp khắc phục”, lãnh đạo Văn phòng SPS Việt Nam cho hay.
Người dân trông chờ hướng dẫn sớm của cơ quan chức năng để sầu riêng đảm bảo yêu cầu.
Điều đáng nói, những cảnh báo này dường như chỉ nằm trên giấy trong mấy năm qua, Cadimi rất ít được nhắc đến. Cơ quan chức năng chưa có biện pháp truy xuất nguồn gốc triệt để và khuyến cáo kịp thời đến nông dân, hợp tác xã và DN. Mọi việc chỉ vỡ lở khi Trung Quốc, thị trường nhập khẩu rau quả lớn nhất của Việt Nam siết chặt vấn đề Cadimi trên sầu riêng.
Nhiều lỗ hổng
Nhìn rộng hơn, nông sản Việt đang khá lúng túng trước các yêu cầu kiểm soát chất lượng của thị trường quốc tế. Dù được xem là “cường quốc” xuất khẩu nông lâm, thủy sản (như năm ngoái kim ngạch đạt 62,3 tỷ USD) nhưng Việt Nam lại bị động trong việc phát hiện các cảnh báo, mối nguy từ an toàn thực phẩm và truy xuất nguồn gốc đến tận cùng để có giải pháp ứng phó. Mỗi khi các thị trường lớn siết chặt dư lượng chất gì, các cơ quan chức năng nói chạy theo ứng phó mà thiếu giải pháp mang tính chủ động, dự báo.
Theo thông tin của PV Tiền Phong có được, mới đây trong báo cáo gửi Chính phủ về tình hình nông sản Việt Nam liên tục bị EU cảnh báo, Bộ NN&MT thừa nhận tình trạng nông sản Việt gia tăng mức độ cảnh báo về vượt dư lượng tồn dư hóa chất, kháng sinh. Đồng thời kiến nghị Chính phủ, Thủ tướng có các giải pháp cấp bách và lâu dài nhằm giữ uy tín và vị thế của nông sản Việt Nam trên trường quốc tế.
Trên thực tế các thị trường siết chặt dư lượng Cadimi, điển hình như Trung Quốc, quy định hàm lượng chất này khoảng 0,05 mg/kg, EU là 0,02 mg/kg đối với cây họ cam quýt, họ táo, chuối, xoài, đu đủ; và quả khác 0,05mg/kg; Hàn Quốc 0,05mg/kg, Đài Loan (Trung Quốc) là 0,05-0,1mg/kg; Việt Nam mới chỉ quy định trong các loại rau là 0,02-0,2mg/kg và chưa có quy định trên quả tươi.
Theo số liệu được Bộ NN&MT thống kê, chỉ riêng năm 2024, Hệ thống cảnh báo nhanh về thực phẩm và thức ăn chăn nuôi (RASFF) của EU đã thông báo hơn 5.200 cảnh báo, trong đó Việt Nam có 114 cảnh báo, tăng khoảng 70% so với năm 2023. Trong quý 1/2025, RASFF đã thông báo khoảng 1.180 cảnh báo đối với các nước, trong đó Việt Nam có 19 cảnh báo.
Đáng chú ý, đối với nhóm sản phẩm trồng trọt, trong tổng số 60 cảnh báo, có tới 25 cảnh báo không có thông tin phản hồi (chiếm 42%). Điều này có nghĩa phần lớn các sản phẩm xuất khẩu vi phạm về an toàn thực phẩm cơ quan chức năng không truy xuất được nguồn gốc.
Trong 5 tháng đầu năm nay, Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật đã tổ chức truy xuất 8 trường hợp cảnh báo của EU liên quan đến nhóm thực phẩm nguồn gốc thực vật, song gặp một số vướng mắc như DN chưa chủ động thực hiện thủ tục truy xuất nguồn gốc, thu hồi và xử lý thực phẩm không đảm bảo an toàn. Nhiều DN chưa có biện pháp kiểm soát các lô hàng từ các vùng trồng, chưa kết nối chuỗi xuất khẩu từ nơi sản xuất ban đầu đến cửa khẩu...
Trao đổi với PV Tiền Phong, chuyên gia nông nghiệp Đặng Kim Sơn đánh giá việc kiểm soát an toàn thực phẩm đối với nông sản Việt Nam theo yêu cầu của các thị trường còn nhiều lỗ hổng. Một số cơ quan chức năng chưa làm tròn trách nhiệm và xem nhẹ các thông báo, cảnh báo an toàn thực phẩm.
“Khi bắt đầu xuất hiện triệu chứng và nhận được cảnh báo sớm, tại sao các đơn vị lại không truy đến cùng để có giải pháp xử lý mà lại để đến mức khó chữa”, vị này đặt câu hỏi đồng thời cho rằng hiện nay, hàng triệu nông dân và DN Việt đang sản xuất trong trạng thái tù mù như “người lính chiến đấu nhưng thiếu thông tin trinh sát”. Chúng ta không biết rõ thị trường ra sao, đòi hỏi tiêu chuẩn gì, người tiêu dùng là ai, họ yêu cầu như thế nào. Do vậy, sản phẩm tuy xuất khẩu nhiều nhưng thường xuyên bị rơi vào cảnh báo vi phạm an toàn thực phẩm.
Xây dựng hệ thống thu thập thông tin chuyên nghiệp
Theo ông Sơn, thị trường trong nước đang thay đổi liên tục, mỗi năm hơn 1 triệu người tham gia vào tầng lớp trung lưu. Trong khi đó, thị trường thế giới còn thay đổi mạnh mẽ hơn. Trước đây, EU, Mỹ đòi hỏi các sản phẩm sạch, an toàn kiểm soát chặt tồn dư chất kháng sinh, hóa học. Hiện nay sản phẩm phải sản xuất từ những nơi môi trường được bảo vệ, nông dân được đối xử tử tế kèm theo các tiêu chuẩn về bảo vệ môi trường và công bằng xã hội. Hay thị trường Trung Quốc mấy năm gần đây cũng yêu cầu những tiêu chuẩn rất cao, không kém gì EU, Mỹ...
“Những thay đổi ào ạt dội về như vậy, đòi hỏi chúng ta phải có hệ thống để phân tích, xử lý và thông tin ngay cho người sản xuất, kinh doanh để điều chỉnh sản xuất kịp thời, tránh tình trạng bị cảnh báo và gặp rủi ro mà bài học đắt giá là câu chuyện sầu riêng. Đặc biệt, cần dự báo được xu hướng kiểm soát an toàn thực phẩm của các thị trường, từ đó phân tích, đánh giá để điều hành sản xuất”, ông Sơn nhấn mạnh.
Vị chuyên gia này cho rằng, đã đến lúc Việt Nam cần chuyển từ tư duy thích ứng sang chủ động dự báo, phòng ngừa trong vấn đề an toàn thực phẩm đối với hàng xuất khẩu; trong đó cần xây dựng một hệ thống thu thập thông tin chuyên nghiệp như chủ động phối hợp các đơn vị, đại sứ, tham tán, cơ quan liên quan tạo ra “trăm tay nghìn mắt” thu thập thông tin để có thể giúp người dân, DN trong nước chủ động sản xuất, đáp ứng yêu cầu của thị trường.
