Đằng sau sự phát triển 'quá nóng' của hai loại trái cây tỉ đô

Nhân viên kiểm dịch và hải quan kiểm tra sầu riêng trước khi cho phép thông quan. Ảnh: VGP

Hôm 1-11, sầu riêng đã được thông quan, nhưng trái dừa vẫn còn kẹt lại. Phát triển “quá nóng” là nguyên nhân chung của hai loại trái cây tỉ đô la của Việt Nam. Mà chuyện “quá nóng” lại xoay quanh hai yếu tố sống còn của nông sản Việt Nam. Đó là chất lượng và cái giấy chứng nhận kèm theo!

Trả giá vì hàng tạp

Mỹ và Trung Quốc là hai động lực tăng trưởng của ngành dừa, đặc biệt là trái dừa tươi, trong gần hai năm qua. Tháng 7-2023, Cục Kiểm dịch động thực vật (APHIS) thuộc Bộ Nông nghiệp Mỹ cho phép nhập khẩu dừa tươi Việt Nam vào Mỹ. Một tháng sau đó, Tổng cục Hải quan Trung Quốc (GACC) đi kiểm tra thực địa các vùng trồng, cơ sở đóng gói dừa tươi xuất khẩu của Việt Nam. Nhưng mãi đến tháng 8-2024, Việt Nam và Trung Quốc mới ký nghị định thư.

Theo các số liệu của Hiệp hội Dừa Việt Nam (VCA) và Hãng nghiên cứu VIRAC Research, kim ngạch xuất khẩu dừa tươi và các sản phẩm chế biến từ quả dừa đạt khoảng 900 triệu đô la Mỹ trong năm 2023. Năm 2024, kim ngạch đạt gần 1,1 tỉ đô la, tăng hơn 20%. Xuất khẩu năm nay dự báo chỉ tăng nhỉnh hơn một chút, khoảng 1,1-1,15 tỉ đô la.

Nhưng giá dừa xiêm xanh thu mua tại vườn ở các vùng dừa trọng yếu như Bến Tre, Trà Vinh và Vĩnh Long bắt đầu tụt dốc vào giữa tháng 10 vừa rồi. Giá chỉ còn 5.000 đồng/trái, giảm 40-50% so với hồi đầu năm. Ông Cao Bá Đăng Khoa, Phó chủ tịch kiêm Tổng thư ký VCA, nói giảm giá sâu không phải là hệ quả của chu kỳ thị trường hay yếu tố mùa vụ đơn thuần. “Đó là sự phát triển quá vội vã, thiếu đồng bộ trong thời gian qua”, ông khẳng định.

“Lô hàng xuất khẩu trở nên tạp nham. Đúng là “nồi lẩu thập cẩm”, thiếu minh bạch và không đồng đều về chất lượng và hàm lượng dinh dưỡng”, ông nói.

Việt Nam có hơn 200.000 héc ta dừa, với 16 giống được xuất khẩu, ít ai quan tâm đến đăng ký sở hữu và kiểm soát chất lượng giống. Nông dân trồng tự do, thương lái thu mua không theo quy chuẩn nào.

Thấy trái dừa “ngon ăn”, ngày càng nhiều công ty mới ra đời. Ông Lê Thành Trọn, Giám đốc Công ty TNHH Thương mại Dừa Thành Danh, lo ngại chuyện mua hàng tạp, không tuyển chọn, khiến hàng bị Trung Quốc trả về.

Hệ quả của tăng trưởng nóng là có hơn 600 doanh nghiệp sản xuất và kinh doanh ngành dừa. Nhưng nhiều doanh nghiệp đã bị “dừa rơi đè bẹp” trong hai quí vừa qua. Theo VCA, nhiều doanh nghiệp giải thể trong hai quí vừa qua. Tệ hơn nữa, sự không đồng nhất về chất lượng đã làm mất lòng tin trên thị trường quốc tế, đặc biệt là thị trường Trung Quốc, khiến dừa Việt Nam không thể cạnh tranh sau lần thử nghiệm đầu tiên.

Ông Cao Bá Đăng Khoa nói tình trạng mất lòng tin ở thị trường Trung Quốc khiến trái dừa gặp khó như vừa rồi. Làm việc quy chuẩn hơn nên ông Nguyễn Đình Tùng - Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng giám đốc Vina T&T - tự tin về con đường xuất khẩu dừa đi Mỹ.

Ngành dừa đang định hình lại vùng trồng với kế hoạch bảo tồn các giống đặc sản. Ngành cũng đẩy mạnh truy xuất nguồn gốc, xây dựng chuỗi liên kết, sử dụng phân hữu cơ dành riêng cho cây dừa, hỗ trợ tín dụng để nông dân không chặt dừa non dưới 20 ngày tuổi do kẹt tiền… Ngành cũng khởi động lại quy hoạch “Bản đồ dừa Việt Nam” được phê duyệt từ năm 2016.

Dừa tươi bán theo lô ở siêu thị Trung Quốc và Mỹ đắt gấp đôi giá bán lẻ ở Việt Nam. Ở các cửa hàng bán lẻ ở Bắc Kinh hay Thượng Hải giá đến 25 nhân dân tệ (khoảng 95.000 đồng), ở Mỹ giá hơn 5 đô la (120.000 đồng). Đó là thị trường mênh mông. Nhưng không phải dừa Việt đang một mình một chợ. Thái Lan đang theo dõi chặt động tĩnh của Việt Nam. Dù đi trước, Thái Lan vẫn đang mắc kẹt với những cái khó như Việt Nam, vì vùng trồng manh mún, chất lượng không đồng đều và thiếu sự điều phối từ chính phủ. Tình hình còn “bi đát” hơn ở Việt Nam. Theo The Nation, khi dừa Việt Nam chỉ 5.000 đồng/trái, thì giá dừa tươi tại vườn ở tỉnh Songkhla chỉ 2-3 baht mỗi trái (1.600-2.400 đồng), bằng nửa chi phí trồng. Ở các tỉnh như Rachaburi và Samut Sakhon, nông dân để dừa thối rữa ở trên cây.

Sầu riêng hết mắc kẹt?

Hồi đầu năm, sầu riêng bị trục trặc khi Trung Quốc trả về các lô hàng bị nhiễm Cadimi và chất vàng O. Xuất khẩu từ tháng 4 bình ổn, rồi tăng gấp đôi trong tháng 5 và tăng với cấp số nhân trong các tháng sau đó, cho đến khi phòng xét nghiệm bị “cháy máy”.

Kể từ hôm 11-10, các phòng xét nghiệm tạm đóng cửa để bảo trì, sầu riêng đang bị kẹt trong kho, nhà máy hay cửa khẩu do không thể thông quan. Doanh nghiệp ngừng mua, sầu riêng rớt giá, nông dân Đắk Lắk thắc thỏm. Hôm 24-10, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Hoàng Trung đã họp khẩn với các đơn vị liên quan, yêu cầu rà soát tình trạng hoạt động, minh bạch năng lực và bảo đảm kết quả phân tích thống nhất giữa Việt Nam và Trung Quốc, theo tờ Nông nghiệp và Môi trường. Một tuần sau, sầu riêng mới có được giấy xét nghiệm để qua khẩu.

Hôm 1-11, các container sầu riêng lại được thông quan, xuất sang Trung Quốc. Trang baochinhphu.vn dẫn nguồn tin từ Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật rằng, trung bình mỗi ngày có khoảng 300-400 xe hàng xuất khẩu được thông quan ở các cửa khẩu. Ở Lạng Sơn 200-250 xe, Lào Cai 100-150 xe và Móng Cái khoảng 50 xe… Đây là tin vui cho chủ các doanh nghiệp và nông dân khi hơn 2.000 container sầu riêng Đắk Lắk đang vào vụ bị mắc kẹt cả ba tuần qua.

Ông Huỳnh Tấn Đạt, Cục trưởng Cục Trồng trọt và bảo vệ thực vật, nói Việt Nam hiện có 24 phòng kiểm nghiệm sầu riêng xuất khẩu được GACC công nhận. Tổng công suất 3.200 mẫu xét nghiệm mỗi ngày, hoàn toàn đáp ứng nhu cầu của ngành sầu riêng.

Nhưng cũng có chuyện trớ trêu.

Đắk Lắk đứng đầu cả nước về diện tích trồng sầu riêng, với gần 45.000 héc ta, trong đó hơn 26.000 héc ta đã cho thu hoạch, theo Sở Nông nghiệp và Môi trường Đắk Lắk. Tuy vậy, ông Lê Bá Trung, Chủ tịch Hiệp hội Sầu riêng Đắk Lắk, hiện tỉnh này chưa có phòng xét nghiệm chất Cadimi và vàng O đối với sầu riêng xuất khẩu.

Mùa thu hoạch sầu riêng ở Đắk Lắk dự còn rộ thêm 2-3 tuần nữa. Nay, nỗi lo mắc kẹt đang lan sang miền Tây, nơi đang chuẩn bị vào vụ thu hoạch trong tuần này và kéo dài đến tháng 1 năm sau. Các vùng trồng miền Tây có tổng diện tích 35.000 héc ta, riêng Tiền Giang đã chiếm 24.000 héc ta, gần 70% tổng diện tích.

Ông Nguyễn Văn Mười, Phó tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam (Vinafruit), dự báo thời tiết năm nay mưa bão nhiều, gây ngập úng nhiều nơi và chắc chắn sẽ ảnh hưởng đến năng suất, sản lượng của sầu riêng trái vụ miền Tây. Một số doanh nghiệp cho hay có thể cấp đông sầu riêng tươi chưa xuất được để bán vào đầu năm sau. Bởi thời điểm đó, nguồn cung hiếm hơn, nên bán được giá hơn. Nhất là vào dịp Tết Nguyên đán khi nhu cầu tiêu thụ tăng cao.

Ricky Hồ