Dấu ấn mỹ thuật triều Nguyễn ở đình làng Văn Xá

Bình phong và cổng đình Văn Xá, nhìn từ trong ra

Cây phượng già trước sân đình đang nở hoa đỏ thắm, tôi theo lối cổng bên vào sân đình, ngồi nghỉ chân trước bậc thềm, nơi này, tôi đã từng hai lần theo chân nhà nghiên cứu Trần Đại Vinh và TS. Phan Thanh Bình về thăm.

Sách xưa ghi chép rằng, thuở ban đầu làng có tên là Võ Xá, thành lập khoảng năm 1471. Về sau làng đổi tên là Văn Xá vì kỵ húy miếu hiệu Thế Tôn Võ Hoàng Đế tức chúa Nguyễn Phúc Chu. Từ năm vị khai canh ban đầu, dần dần các họ hội nhập, nay có 21 họ chính, hơn 70 các nhánh phái quy tụ tại đây.

Văn Xá làng xưa được biết đến nhiều vì đây là quê ngoại của các vị vua đầu Triều Nguyễn. Người con gái quê làng Văn Xá ấy là Thuận Thiên Cao Hoàng hậu, tên húy Trần Thị Đang. Bà là con gái của Thái sư Thọ Quốc công Trần Hưng Đạt, mẹ họ Lê. Khi thân mẫu của vua Gia Long về quê An Du (Quảng Trị), bà tuy còn bé nhưng được chọn vào hầu. Năm 14 tuổi, bà được nhập cung, phong làm Nhị phi. Năm 24 tuổi, bà sinh hạ hoàng tử Đảm ở Gia Định, tức vua Minh Mạng sau này.

cấu kiện gỗ cá chép hóa rồng

Nhà nghiên cứu Trần Đại Vinh cho biết: “Nhớ ơn cội nguồn Văn Xá, các vị vua đầu Triều Nguyễn đã có những quan tâm đặc biệt, thỉnh thoảng 3 năm làng được miễn thuế, riêng trong các công trình như đình, chùa đều do triều đình xây dựng. Từ đời Gia Long, đình là một ngôi nhà tranh nằm ở trục chính của làng. Năm Minh Mạng thứ 10, nhà vua ban cho ngôi đình tấm hoành “Sở tại sanh huy” (ý nghĩa “Đây là nơi phát ra ánh sáng”). Đến năm 1861, dưới đời vua Tự Đức, đình Văn Xá chuyển đến vị trí hiện nay, được xây dựng mới với kết cấu năm gian hai chái, xứng đáng với làng quê đã sinh ra bậc mẫu hậu”.

Đình làng nhưng do triều đình xây dựng nên “đặc cách” trong tôn thờ được sử dụng hình rồng năm móng, biểu tượng chỉ dành riêng cho các công trình, vật dụng của vua hoặc các vật dụng vua ban. Tìm hiểu trang trí mỹ thuật ở các công trình kiến trúc dân gian Huế, nhiều nhà nghiên cứu phát hiện có sự ảnh hưởng từ cung đình nhưng ở đình làng Văn Xá là một sự đặc biệt như nhận xét của TS. Phan Thanh Bình “Có quá nhiều dấu ấn mỹ thuật cung đình Nguyễn ở đây, từ trang trí nội, ngoại thất, khảm sành sứ đến các đề tài tứ linh (Long, Lân, Quy, Phụng), tứ thời (Xuân, Hạ, Thu, Đông). Trên bình phong có chạm lộng, hoa văn mai rùa biểu thị cho sự bền vững, giống hệt bình phong hậu của cung Trường Sanh là nơi ở của Thái Hoàng Thái hậu, bà nội của vua trong Hoàng thành”.

Theo phân tích của TS. Phan Thanh Bình, nhiều hiện vật ở đây là những bản gốc vô cùng giá trị, ví dụ như trên hương án chính của đình, có hình rồng năm móng, hình đuôi rồng tia lửa gợi lên yếu tố cung đình đậm nét hay lối trang trí ô hộc ở đây cũng là kiểu thức trang trí trên vạc đồng, phong cách tạo tác chạm nổi, chạm lộng, sơn son, thếp vàng rất gần phong cách thời Thiệu Trị, Tự Đức. Các mặt hổ phù, mang ý nghĩa tượng trưng cho sự bền vững, chế ngự cái xấu và biểu thị sức mạnh của chủ nhân, được sắp đặt không chỉ mặt trước mà cả mặt sau, bên hông của án thờ. Với những hình ảnh ấy, án thờ này liên quan mật thiết đến triều đình. Hay chạm khắc trên cấu kiện gỗ các hình cá hóa rồng, hoa văn,... đó đều là những hình ảnh trang trí trong cung đình Nguyễn. “Điều này cho thấy triều đình đã có tác động trực tiếp, rất sâu sắc đến ngôi đình này. Văn Xá là ngôi đình hiếm hoi ở Huế và có thể ở cả miền Trung có được điều ấy”, TS. Phan Thanh Bình nhấn mạnh.

Đình làng Văn Xá đã được xếp hạng di tích lịch sử, kiến trúc, nghệ thuật cấp quốc gia năm 1999. Bao thế hệ người xưa xây dựng đình Văn Xá đã để lại tấm lòng mình trên từng chi tiết nhỏ, trong đó có một người con gái của làng, là bậc mẫu nghi thiên hạ một thời, được sách xưa ghi chép “Thái hậu tính cần kiệm, từng đặt nhà dệt nuôi tằm ở trong cung, thân đến trông nom để làm vui”. Những người xưa đã đi xa nhưng hương xưa Văn Xá vẫn còn lưu lại trên mảnh đất này, trong những trang trí mỹ thuật ở đình làng, để đình làng Văn Xá trở thành một bảo tàng nhỏ góp phần làm phong phú di sản cung đình Nguyễn ở Huế.

Tôi vào xá trước các hương án để ra về, nhìn mái ngói của đình bị sụt, nhớ mùa mưa năm trước tôi đã chứng kiến cảnh nước dột trong đình, lòng mong một ngày gần đây đình được tu sửa.

Lúa chín tỏa hương thơm rất gần!

Xuân An