Để cấp xã từ 'cánh tay nối dài' thành chủ thể độc lập, cần trao 4 nhóm quyền

Trong mô hình chính quyền 2 cấp (bỏ cấp huyện), thay bằng hình ảnh làng quê nhỏ bé trước đây, cấp xã trở thành cấp quyền lực đầu tiên tiếp xúc và phục vụ trực tiếp người dân. Nhưng muốn xã thực sự làm được việc, không thể chỉ dừng lại ở giao thêm nhiệm vụ.

Công chức tư pháp - hộ tịch xã Vĩnh Lộc A (huyện Bình Chánh, TP.HCM) hướng dẫn người dân làm các hồ sơ, thủ tục. (Ảnh: Lê Thoa)

Bốn nhóm quyền cần được trao cho cấp xã

TS Nguyễn Sĩ Dũng, nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội, nhìn nhận phân cấp, phân quyền triệt để không chỉ là một yêu cầu kỹ thuật hành chính. "Đây còn là một cuộc cách mạng về tư duy quản trị, nơi chính quyền địa phương không còn bị xem như "cánh tay nối dài" của cấp trên, mà trở thành những chủ thể có năng lực hành động độc lập, sáng tạo và chịu trách nhiệm rõ ràng trước Nhân dân", ông Dũng nhấn mạnh.

Theo ông Nguyễn Sĩ Dũng, tinh thần ấy được Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh dứt khoát: "Phải phân cấp, phân quyền theo hướng: địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm". Thông điệp này không chỉ là mệnh lệnh cải cách, mà còn là một định hướng chiến lược nhằm nâng cao hiệu lực và hiệu quả của hệ thống chính trị - hành chính.

Đồng thời, Thủ tướng Phạm Minh Chính cũng nhiều lần nhấn mạnh trong các cuộc họp điều hành rằng: "Phải phân cấp, phân quyền mạnh mẽ hơn nữa cho địa phương, bộ ngành không ôm việc, không ôm quyền". Đây là sự đồng thuận cao trong hệ thống lãnh đạo, thể hiện quyết tâm chính trị nhất quán trong việc chuyển giao thẩm quyền thực chất cho địa phương.

TS Nguyễn Sĩ Dũng

Thời điểm này, khi Quốc hội đang xem xét việc sửa đổi Luật Tổ chức chính quyền địa phương, nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội cho rằng là "thời điểm vàng" để thể chế hóa chủ trương của Đảng, chỉ đạo của Tổng Bí thư.

Tuy nhiên, để phân cấp, phân quyền mạch lạc và hiệu quả, cần xác định rõ một mô hình lý luận làm nền tảng. Có hai mô hình phổ biến trên thế giới: mô hình điều chỉnh và mô hình bổ trợ.

Ông Nguyễn Sĩ Dũng luận giải, mô hình điều chỉnh thường áp dụng trong các quốc gia liên bang như Mỹ, cho phép cấp dưới có thể có quyền cao hơn cấp trên trong một số lĩnh vực. Điều đó tạo ra sự tự chủ rất lớn, nhưng cũng có thể làm suy yếu tính thống nhất và điều phối Trung ương - điều khó phù hợp với đặc điểm của Việt Nam là một quốc gia đơn nhất, có truyền thống hành chính theo trật tự cấp bậc rõ ràng.

Trong khi đó, mô hình bổ trợ lại dung hòa được giữa hiệu lực quản lý Nhà nước và tính tự chủ của địa phương. Nguyên lý của bổ trợ là việc gì cấp dưới làm được thì để cấp dưới làm; cấp trên chỉ can thiệp khi thực sự cần thiết. Trung ương giữ vai trò kiến tạo pháp luật, hoạch định chiến lược, thiết lập các tiêu chuẩn tối thiểu và điều phối chính sách liên vùng, nhưng không làm thay cấp dưới. Đây là mô hình phân quyền có điều kiện, nhưng hiệu quả và bền vững.

"Đặc biệt, mô hình bổ trợ không cực đoan, không phá vỡ trật tự truyền thống có trên có dưới, mà vẫn đảm bảo được nguyên lý phân công và kiểm soát quyền lực hợp lý. Vì vậy, trong bối cảnh hiện nay, bổ trợ là mô hình phù hợp nhất để hiện thực hóa chỉ đạo của Tổng Bí thư và Thủ tướng", ông Dũng nói.

Đánh giá mô hình bổ trợ không chỉ phù hợp về mặt nguyên lý, mà còn được thực tiễn quốc tế kiểm chứng, ông Dũng dẫn thực tế tại nước Đức - nơi khai sinh nguyên lý này - phân quyền theo hướng bổ trợ đã tạo ra một hệ thống hành chính - chính trị năng động, minh bạch và hiệu quả.

Các bang có quyền tự quyết sâu rộng trong giáo dục, y tế, hạ tầng và an sinh xã hội, trong khi chính phủ liên bang chỉ can thiệp khi có vấn đề vượt quá phạm vi hoặc năng lực địa phương. Mỗi bang vì vậy trở thành một "đầu tàu nhỏ", cùng vận hành nền kinh tế lớn thứ tư thế giới một cách ổn định và bền vững.

"Việt Nam có thể học hỏi mô hình đó, nhất là trong bối cảnh đang tinh gọn bộ máy, bỏ cấp huyện, tiến tới tổ chức lại hệ thống thành hai cấp: tỉnh và cơ sở. Nếu vận hành theo mô hình bổ trợ, thẩm quyền giữa các cấp sẽ được phân định lại một cách mạch lạc: Trung ương giữ vai trò kiến tạo luật pháp và chiến lược; cấp tỉnh điều phối vùng, phân bổ ngân sách, hỗ trợ kỹ thuật; còn cấp cơ sở sẽ thực thi chính sách cụ thể với quyền thực chất và trách nhiệm rõ ràng", ông Dũng nêu quan điểm.

Song, để địa phương thực sự phát huy được vai trò đó, điều kiện tiên quyết là phải được giao quyền một cách thực chất, đầy đủ và rõ ràng, chứ không chỉ là giao nhiệm vụ.

Theo đó, TS Nguyễn Sĩ Dũng nhận định, chính quyền cơ sở cần được trao 4 nhóm quyền cơ bản.

Nhóm thứ nhất, quyền quyết định trong khuôn khổ chính sách chung. Nghĩa là được lựa chọn hình thức tổ chức thực hiện, thứ tự ưu tiên, lộ trình phù hợp với tình hình thực tiễn của địa phương, miễn là vẫn bảo đảm các nguyên tắc, mục tiêu chiến lược đã được cấp trên xác lập.

Nhóm thứ hai, quyền về tổ chức bộ máy và nhân sự, đặc biệt là thẩm quyền nhất định trong việc tuyển dụng, bố trí, đánh giá và sử dụng đội ngũ cán bộ công chức cấp xã, các chức danh không chuyên trách và cộng tác viên ở cơ sở.

Nhóm thứ ba, quyền tài chính - ngân sách, bao gồm quyền quản lý một phần nguồn thu ổn định, quyền phân bổ ngân sách linh hoạt trong phạm vi được giao, đặc biệt là đối với các dịch vụ công và nhiệm vụ dân sinh thiết yếu.

Nhóm thứ tư, quyền huy động sự tham gia của cộng đồng và xã hội hóa nguồn lực - cho phép cấp cơ sở tổ chức các mô hình hợp tác công - tư, khuyến khích người dân và tổ chức xã hội cùng tham gia giải quyết các vấn đề công như y tế, giáo dục, môi trường, an sinh…

"Khi được trao những quyền này một cách thực chất, cấp xã sẽ trở thành chủ thể hành động năng động, nơi chính sách công không chỉ được thực hiện một cách máy móc, mà còn được "tái sáng tạo" để phù hợp hơn với hoàn cảnh thực tế và nhu cầu đa dạng của người dân trên địa bàn", TS Nguyễn Sĩ Dũng khẳng định.

Cùng bàn luận, PGS.TS Nguyễn Thị Báo, giảng viên cao cấp Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, cho biết, bên cạnh việc khẩn trương phân cấp, phân quyền, phân định thẩm quyền cho cấp tỉnh và cấp xã, Chính phủ cùng các bộ ngành cần có phương án chuyển giao các công việc tồn đọng của cấp huyện.

"Trước hết, phải rà soát, tổng kết, đánh giá, phân loại xem những công việc nào cấp xã mới có thể đảm đương được thì giao cho cấp xã. Còn vụ việc phức tạp, quá thẩm quyền, khả năng của cán bộ cấp cơ sở thì tỉnh phải đứng ra làm. Thậm chí những vấn đề liên quan đến dự án mang tính chất quốc gia đang xử lý dở dang, phức tạp thì các cơ quan Trung ương phải vào cuộc", bà Báo nói.

Cụ thể, bà Báo nêu giải pháp, các công việc, hồ sơ thủ tục hành chính, các đơn thư khiếu nại, tố cáo của các cơ quan, đơn vị thuộc cấp huyện đang giải quyết cho cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp nếu đến thời điểm ngày 1/7 (dự kiến kết thúc hoạt động của cấp huyện) mà chưa hoàn thành hoặc đã hoàn thành trước ngày 1/7 nhưng sau đó phát sinh vấn đề liên quan cần giải quyết thì Chủ tịch UBND cấp tỉnh có thẩm quyền và trách nhiệm phân công cơ quan, đơn vị thuộc cấp xã nơi cư trú của cá nhân hoặc nơi đặt trụ sở giao dịch của tổ chức, doanh nghiệp đang có công việc, hồ sơ thủ tục hành chính, các đơn thư khiếu nại, tố cáo cần giải quyết để tiếp tục giải quyết.

Trường hợp nội dung công việc, hồ sơ thủ tục hành chính, các đơn thư khiếu nại, tố cáo đó liên quan đến từ 2 đơn vị hành chính cấp xã sau sắp xếp trở lên hoặc có nội dung phức tạp thì Chủ tịch UBND cấp tỉnh có thẩm quyền và trách nhiệm trực tiếp giải quyết hoặc phân công cơ quan chuyên môn, cơ quan hành chính khác thuộc UBND cấp tỉnh tiếp tục giải quyết.

Cấp cơ sở không còn đơn thuần là làng, xã

Đồng tình với tinh thần "địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm" khi cấp chính quyền cấp xã dự kiến tiếp nhận 1.060 nhiệm vụ, thẩm quyền được các bộ ngành phân định thẩm quyền, song PGS.TS Nguyễn Thị Báo nhận định, sẽ có nhiều tồn tại, khó khăn cần khắc phục.

Trước tiên, vị giảng viên nêu thách thức trong đổi mới tư duy để loại bỏ những thói quen làm việc cũ của bộ máy hành chính. Tình trạng bảo thủ, ngại thay đổi của một bộ phận cán bộ, công chức vẫn còn phổ biến, không ít nhân sự chậm thích nghi với công nghệ số, chính phủ điện tử, làm ảnh hưởng đến hiệu quả cải cách…

"Phải thay đổi ngay quan điểm, nhận thức của cán bộ rằng cấp cơ sở bây giờ không đơn thuần là làng, xã nữa. Cấp cơ sở là cấp gần dân nhất, trực tiếp chuyển tải đường lối, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước đến với người dân, là hình ảnh đại diện của Đảng và Nhà nước trước Nhân dân", bà Báo nhấn mạnh.

Một tồn tại nữa được chuyên gia đề cập là chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức chưa đồng đều. Điều này thể hiện qua vẫn còn một bộ phận cán bộ yếu kém về trình độ, kỹ năng quản lý, công nghệ...

Bên cạnh đó, theo bà Báo, việc ứng dụng công nghệ và chuyển đổi số ở cấp xã còn hạn chế. Cơ sở dữ liệu dùng chung còn nhiều bất cập, chưa đồng bộ. Ngoài ra, nhiều địa phương chưa có đủ hạ tầng công nghệ thông tin, gây khó khăn trong số hóa dịch vụ hành chính...

PGS.TS Nguyễn Thị Báo

PGS.TS Nguyễn Thị Báo nhận định, việc sắp xếp bộ máy cũng sẽ ảnh hưởng đến cá nhân, tập thể. Đặc biệt là nhóm chưa đủ tuổi nghỉ hưu và khả năng tìm kiếm việc làm mới của những người thuộc diện điều chỉnh nên cần phải tính toán kỹ lưỡng.

Nêu giải pháp để khắc phục những khó khăn, bà Báo cho rằng, suy cho cùng mọi vấn đề đều được quyết định từ con người.

Khi cấp huyện không còn, cấp cơ sở nhận thêm nhiệm vụ, đồng thời phải chịu trách nhiệm toàn diện trước cấp tỉnh thì yêu cầu về đạo đức, năng lực, trình độ và vai trò của cán bộ cấp cơ sở cần cao hơn trước rất nhiều.

"Tôi đặt vấn đề đạo đức lên trước bởi Nhà nước của chúng ta là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân thì khi chọn cán bộ ở vị trí lãnh đạo, quản lý, kể cả cán bộ, công chức, viên chức phải có tâm lý làm "công bộc" cho Nhân dân chứ không phải nuôi tư tưởng làm quan, hay tái lập kiểu cường hào, địa chủ mới", bà Báo nhấn mạnh.

Song song với đó, bà Báo cũng đặc biệt lưu ý việc cán bộ cấp phải trung thành với lý tưởng của Đảng, bảo vệ chế độ từ trong suy nghĩ, trong quá trình giải quyết công việc hàng ngày. Cán bộ làm việc đúng, làm việc vì dân, chính là bảo vệ uy tín, nền tảng tư tưởng của Đảng.

"Cán bộ cấp xã, đặc biệt là cán bộ lãnh đạo cấp xã cũng cần có trình độ lý luận bởi lý luận sẽ dẫn đường cho hành động. Người cán bộ phải nhận thức đầy đủ về đường lối, chủ trương của Đảng và pháp luật của Nhà nước, phải hiểu được người dân đang cần gì để vận dụng linh hoạt, sáng tạo quy định để phục vụ tốt nhất cho Nhân dân. Do đó, mới đây Chính phủ có văn bản yêu cầu công chức lãnh đạo, quản lý cấp xã phải có bằng tốt nghiệp trung cấp lý luận chính trị trở lên", bà Báo nói.

Về khách quan, việc sáp nhập xã dẫn tới tăng đáng kể quy mô dân số, phạm vi quản lý với chính quyền cơ sở, đặt ra áp lực lớn hơn về năng lực cung ứng dịch vụ công. Do đó, theo bà Báo, đội ngũ cán bộ cấp xã cần chủ động và áp dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin vào quản lý.

Để đảm nhận được những nhiệm vụ mới, PGS.TS Nguyễn Thị Báo cho rằng cần ưu tiên xây dựng chiến lược đào tạo, bồi dưỡng cán bộ cấp xã một cách toàn diện, tập trung vào các kỹ năng quản lý tài chính công, đầu tư, điều hành phát triển kinh tế - xã hội và chuyển đổi số.

Bên cạnh đó, công tác bố trí, sắp xếp cán bộ cũng cần được thực hiện khoa học, khách quan, tránh xáo trộn tâm lý.

Điều đặc biệt mà nữ giảng viên cao cấp của Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh nhắc tới là việc đảm bảo chế độ chính sách để người ở lại gánh nhiều công việc nặng nề có mức đãi ngộ xứng đáng, có thể toàn tâm, toàn ý làm việc.

Trong khi đó, đại biểu Quốc hội Trần Thị Thanh Hương (Đoàn tỉnh An Giang) nêu thực tế, tới đây, nhiều nhiệm vụ, quyền hạn được chuyển giao, cộng với việc mở rộng quy mô khiến cho khối lượng công việc của cấp xã tăng lên rất nhiều.

Do đó, bà Hương kiến nghị chính quyền cấp tỉnh phải có trách nhiệm theo dõi, giám sát và có giải pháp kịp thời hỗ trợ, xử lý trong trường hợp chính quyền ở một số xã không đủ khả năng thực hiện hoặc thực hiện không hiệu quả các nhiệm vụ, quyền hạn được giao.

Đồng quan điểm, đại biểu Trịnh Xuân An (Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Đồng Nai) cũng đề nghị trong trường hợp cần thiết, để tăng cường hiệu lực, hiệu quả quản lý Nhà nước thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dân, thì UBND tỉnh có thể trực tiếp làm những công việc của cấp dưới hoặc của UBND cấp xã; đồng thời nêu rõ trong trường cần thiết nào để phát huy phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quyền lợi người dân.

"Trường hợp cần thiết ở đây là trường hợp việc làm đó nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quyền và lợi ích của nhân dân và cần quy định rõ chỉ thực hiện ở giai đoạn đầu khi mới sắp xếp, sáp nhập. Giai đoạn này lãnh đạo cấp tỉnh mới "cầm tay, chỉ việc" cho lãnh đạo cấp xã, khi bộ máy hành chính hoạt động nhuần nhuyễn rồi sẽ thôi", đại biểu Trịnh Xuân An nói.

Anh Văn