Để chính quyền cấp xã 'gần dân' hơn

Đất nước bước vào giai đoạn “sắp xếp lại giang sơn” với tầm nhìn trăm năm, hợp nhất tỉnh và tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp, để gọn nhẹ, hiệu quả, phục vụ Nhân dân khi bước vào kỷ nguyên mới.

Nhìn từ góc độ cải thiện môi trường kinh doanh, chính quyền cấp xã được thiết kế bộ máy phục vụ Nhân dân rất đồng bộ: các phòng, ban tập trung, Trung tâm dịch vụ công, Trung tâm phục vụ hành chính công đồng bộ. Hệ thống này được thiết kế tốt hơn nhiều so với cấp huyện trước đây với các phòng ban phân tán, Trung tâm phục vụ hành chính công chỉ là ủy nhiệm của các phòng, ban.

Trên phương diện thể chế, ai cũng nhìn thấy các lợi ích căn bản, đó là:

Lợi ích trực tiếp cho người dân

“Một cửa” thực sự gần dân: Người dân chỉ cần đến xã/phường để giải quyết hầu hết thủ tục hành chính, không phải đi qua huyện như trước.

Tiết kiệm chi phí – thời gian: Với mô hình hai cấp, khoảng cách giữa dân và trung tâm hành chính rút ngắn, giảm tình trạng “chạy vòng” qua nhiều tầng nấc.

Vẫn cần những bước đổi mới mạnh mẽ hơn nữa để hệ thống chính quyền địa phương hai cấp đáp ứng được yêu cầu trong kỷ nguyên mới. Ảnh: Thạch Thảo

Tiếp cận chính sách nhanh hơn: Các quyết định, chính sách của tỉnh được chuyển trực tiếp đến xã, không qua khâu trung gian, nên triển khai nhanh và minh bạch hơn.

Cấp xã trở thành trung tâm phục vụ: Vai trò, năng lực và trách nhiệm của cấp xã được nâng cao, trở thành “cánh tay nối dài” trực tiếp của tỉnh trong quản lý dân cư, đất đai, xây dựng, tài nguyên.

Tăng tính minh bạch và trách nhiệm: Vì không còn “đẩy việc lên huyện”, xã chịu trách nhiệm rõ ràng hơn với người dân; tỉnh giám sát trực tiếp, dễ phát hiện và xử lý sai phạm.

Lợi ích về phát triển kinh tế – xã hội

Khuyến khích đầu tư địa phương: Thủ tục đất đai, xây dựng, kinh doanh được giải quyết ngay tại xã, giúp hộ kinh doanh, doanh nghiệp nhỏ dễ dàng hơn trong tiếp cận.

Thúc đẩy chuyển đổi số: Mô hình hai cấp buộc xã/phường hiện đại hóa (dịch vụ công trực tuyến, cơ sở dữ liệu dân cư – đất đai), từ đó người dân hưởng lợi trực tiếp.

Phát triển bao trùm: Người dân vùng xa, nông thôn được hưởng dịch vụ hành chính công bằng như ở đô thị, hạn chế tình trạng chênh lệch.

Lợi ích xã hội – cộng đồng

Tăng tính gắn kết và niềm tin: Người dân thấy chính quyền phục vụ nhanh gọn, minh bạch, tạo dựng niềm tin và sự hợp tác trong các phong trào xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh.

Hạn chế khiếu kiện vượt cấp: Vì xã xử lý được phần lớn thủ tục, người dân ít phải khiếu nại lên trên, giảm áp lực giải quyết khiếu kiện cho tỉnh.

Cộng đồng chủ động hơn: Xã gần dân, dễ lắng nghe và phản hồi, nên các chương trình phát triển (xây dựng hạ tầng, bảo tồn văn hóa, an sinh xã hội) dễ được đồng thuận và triển khai hiệu quả.

Tuy nhiên, tổng hợp ý kiến gần đây cho thấy một số nơi gặp tình trạng quá tải, ngoài các nguyên nhân về sắp xếp đội ngũ cán bộ, tình trạng chuyển đổi số…

Chúng tôi cho rằng cần nhìn ở những góc độ rộng lớn hơn để tạo nền tảng cải cách sâu rộng để cấp xã thực sự là nơi giải quyết mọi vấn đề từ cơ sở, xây dựng hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh.

Một là, đứng trên góc độ quản trị, cần chú ý khía cạnh quản trị liên văn hóa, để thay đổi thói quen của cán bộ nhằm thay đổi hành vi, “xóa bỏ sự đề kháng” của thói quen cũ thành một quá trình hội nhập. Lấy văn hóa chuyển đổi số làm nền tảng, hoàn thiện công nghệ số là đột phá, hệ quản trị thích ứng là bản lề xoay chuyển.

Thứ hai, chế độ lương theo vị trí việc làm ở các cơ quan chuyên môn cấp xã cần tương đương các vị trí cấp tỉnh; các hệ số phụ cấp không khác cấp tỉnh, để cán bộ xã tự tin, thấy được vai trò và danh dự trong hệ thống công chức thống nhất, vận hành hiệu quả. Thậm chí, một số công việc ở cấp xã cần trí tuệ, năng lực, kinh nghiệm xử lý không khác cấp tỉnh, trong khi áp lực công việc còn lớn hơn.

Thứ ba, thể chế thông thoáng theo trách nhiệm của từng khâu: khâu sau kế thừa, chỉ chịu trách nhiệm “hữu hạn” về trình tự thủ tục mà không chịu trách nhiệm toàn bộ về kiểm tra tính pháp lý của khâu trước. Hệ thống trình tự này cần được thể hiện trên toàn bộ quy trình số hóa toàn trình; các bước xử lý căn cứ vào “dấu vết số”. Cán bộ chịu trách nhiệm về “sự trong sáng” trong việc ra quyết định.

Một số quy định gần đây đã thể hiện điều đó, cần mở rộng trong việc áp dụng xuống cấp xã. Ví dụ: sửa đổi quy định lựa chọn nhà đầu tư theo Nghị định số 225/2025/NĐ-CP ngày 15/8 của Chính phủ (sửa đổi, bổ sung một số điều của các Nghị định quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Đấu thầu về lựa chọn nhà đầu tư). Ở quy định này, sự đổi mới về nhận thức thể hiện rõ: công chức khi thực thi cần đủ sự trong sáng, loại bỏ tình trạng tìm ra “kẽ hở” để lách luật.

Như vậy, bên cạnh các vướng mắc đã chỉ ra, việc thiết kế thể chế đồng bộ cho cấp xã là rất cần thiết. Thay vì chỉ dừng lại ở các Nghị định phân cấp, trong thời gian tới cần có các quy định rõ ràng về thẩm quyền và chu trình thực hiện cho cấp xã, thay cho những hướng dẫn rời rạc từ các Bộ, ngành Trung ương. Vẫn cần những bước đổi mới mạnh mẽ hơn nữa để hệ thống chính quyền địa phương hai cấp đáp ứng được yêu cầu trong kỷ nguyên mới.

TS Nguyễn Phương Bắc