'Đi phượt' bảo tàng và thành phố ngầm Paris

Mùa xuân châu Âu khai nở từ tháng Ba, thu hút du khách bốn phương. “Cô nàng” Paris quý phái kiều diễm sau giấc ngủ đêm đông đã thức dậy - môi hồng, mắt biếc rạng rỡ. Paris - kinh thành Ánh sáng, luôn rạng rỡ từ tháp Eiffel đến các cung điện, bảo tàng, phố xá, hàng quán cổ điển và hiện đại. Vậy mà, trong lòng đất Paris còn có nhiều không gian lấp lánh khác. Có dịp đến đây khi tuyết tan, nắng ấm bừng dậy, bạn hãy dành thời gian “đi phượt” dưới chân nàng xuân Paris nhé. Bắt đầu từ một chốn thiêng liêng bên dòng sông Seine…

Khám phá nhà thờ Đức Bà sau cuộc viếng thăm của “bà Hỏa”

Soi bóng bên dòng sông chảy giữa kinh thành, nhà thờ Đức Bà Paris là chốn tâm linh nhưng không chỉ là một biểu tượng tôn giáo. Đó còn là chứng tích lịch sử và văn hóa kỳ thú bậc nhất của đất nước phong lưu này. Than ôi, năm 2019 thánh đường lâu đời và tuyệt mỹ gặp phải hỏa hoạn lớn, cháy rụi hết bên trong.

Sau 5 năm trùng tu, ngày 7.12.2024, trước lễ Noel, nhà thờ đã mở cửa lại. Anh bạn Thế Phương, cư dân Paris, náo nức đến đây sau mấy tuần xếp hàng chờ đợi. Anh chia sẻ cảm giác bồi hồi khi thấy hàng rào công trình sửa chữa được gỡ bỏ. Nhất là khi bước vào gian làm lễ được khôi phục một cách rất công phu, tái tạo khung cảnh tôn nghiêm và tráng lệ.

Hình chụp khu vực khai quật khảo cổ trên sân trước Nhà thờ Đức bà Paris thập niên 1960, trưng bày tại Bảo tàng Mật mã khảo cổ. (9.2024).

Nhiều người như anh sau khi vào thăm đều tỏ ý khâm phục công sức và trí tuệ của đội ngũ cứu giữ và trùng tu nhà thờ. Họ là những người lính cứu hỏa can trường và các kỹ sư tinh thông, cùng các nhà khảo cổ, nhà khoa học dày dạn kinh nghiệm. Tất cả đã nỗ lực giữ được những gì còn sót lại của nhà thờ - trong và sau “trận giặc lửa”. Để rồi, đội ngũ ấy nghiên cứu hồi phục và tái tạo những gì có thể cho ngôi thánh đường được xây dựng xuyên qua hai thế kỷ XIII và XIV. Trong đó không chỉ là những cột kèo, cửa nẻo, thiết bị kiến trúc và đồ nội thất mà còn là các tranh, tượng, đồ vật trang trí mang đặc thù của Công giáo Roma và lịch sử nước Pháp. Anh bạn tôi cho biết nhiều bộ phận của nhà thờ vẫn tiếp tục được trùng tu. So với trước, nhà thờ Đức Bà giờ đây lộng lẫy hơn, sáng sủa hơn.

Chưa hết, còn một thú vị lớn lao sẽ công bố về bí mật tìm thấy dưới nền nhà thờ. Truyền thông Pháp vừa “tiết lộ” rằng trong khi trùng tu, giới khoa học đã phát hiện hàng ngàn di vật có niên đại từ thế kỷ thứ I đến thế kỷ XIX! Trong số đó, ngoài những bức tượng tôn giáo còn có rất nhiều những mảnh vỡ của các kiến trúc trước khi nhà thờ được khai sinh cùng các di vật của nhà thờ sau một số lần trùng tu. Mong rằng từ đây đến 2030, chúng ta sẽ được vào thăm một bảo tàng ngầm dưới chân chính điện nhà thờ Đức Bà Paris. Chắc hẳn chúng ta sẽ có một “thánh đường cổ vật” độc đáo mà ngẫu nhiên con cháu Gaulois thời nay tìm được sau thảm họa cháy.

Ẩn mình trong lòng đất 2.000 năm trước

Song, ngay từ bây giờ chúng ta có thể vào thăm một bảo tàng lạ lùng không kém, nằm ngay dưới lòng đất của sân trước nhà thờ Đức Bà. Đó là khu di tích mang tên Crypte Archéologique, tạm dịch là Mật mã khảo cổ. Tháng 9.2024, sau một hồi dạo quanh nhà thờ - vẫn còn bị hàng rào che chắn, tôi bất ngờ trông thấy các bức tường ốp đá granite màu vàng thổ - mọc lên lưng chừng bên thảm cỏ của vuông sân rộng. Hóa ra đó là cửa vào khu di tích và gian trưng bày, xây chìm cách mặt đất hơn 5m.

Đi thang bộ vào đây, lập tức khách có cảm giác đang bị hút vào quá khứ sâu thẳm. Ánh đèn vàng và các cửa kính màu đen càng đem đến ấn tượng xưa cổ, bí ẩn. Mua một cái vé khoảng 300.000 đồng, chúng ta khởi sự cuộc du hành đến Paris từ thời La Mã đầu công nguyên đến các thế kỷ XIII-XIV, cùng niên đại với nhà thờ bên trên.

Phần trưng bày dấu tích thành La Mã thế kỷ thứ I tại Bảo tàng Mật mã khảo cổ (9.2024)

Trong cuộc du hành này, lữ khách sẽ “mục sở thị” các hiện vật khảo cổ từ kiến trúc lăng mộ đến các di vật xây dựng của nhiều thời kỳ xa xưa. Phần lớn chúng mang màu vôi xám bạc, làm bằng đá. Tất cả các di vật đều được khám phá trong khoảng thời gian từ 1965 đến 1972. Gian trưng bày có nhiều màn hình kỹ thuật số tương tác với nhiều hình ảnh 3D - thực hiện bởi AI. Chúng chính là người hướng dẫn rành rọt câu chuyện lịch sử các thời kỳ hình thành Paris và việc khám phá các di vật. Gian trưng bày có diện tích khoảng 200m2, giới thiệu hàng trăm hiện vật lớn nhỏ.

Rảo qua một vòng, nhìn chăm chú các hiện vật và đọc kỹ các bản thuyết minh, khách sẽ “tiêu tốn” ít nhất một giờ. Nhưng đó là “một giờ vàng ngọc” và còn hơn thế nữa! Bởi dưới lòng đất, thật thích thú khi được thưởng ngoạn chân dung “cô nàng” Paris thuở ban sơ, qua các hiện vật khảo cổ tại chỗ. “Nàng” xuất thân từ một xóm chợ, một cảng thị tụ hội người tứ xứ vào thế kỷ thứ I. Sau đó, vào thế kỷ thứ VI, Paris là nơi đóng đô của các triều đại, một kinh thành được xây đắp và chỉnh trang nhiều lần.

Khi nghe câu chuyện khai sinh Paris, có lẽ bạn sẽ liên tưởng câu chuyện ra đời thủ đô Hà Nội. Phần nào tương tự, từ đầu công nguyên, chốn Kẻ Chợ hay có lúc mang tên thành Đại La vốn là nơi giao thương tấp nập. Đến năm 1010, vua Lý Thái Tổ rất ưng ý với “rồng cuộn hổ ngồi” nên quyết định dời đô từ Hoa Lư ra Kẻ Chợ, đặt tên mới là Thăng Long. Với Sài Gòn cũng thế, trưởng thành từ xóm chợ và cảng thị Bến Nghé trên sông Sài Gòn, từ năm 1790, chúa Nguyễn Ánh đã nâng cấp và kiến thiết vùng đất sông nước hòa quyện làm kinh đô Gia Định huy hoàng.

La cà “thành phố ngầm”

Thời gian du ngoạn không bao giờ đủ cho một thành phố khổng lồ như Paris. Nếu muốn la cà tiếp các không gian ngầm của Kinh thành Ánh sáng, bạn có thể theo chỉ dẫn của các trang web du lịch để tìm đến Catacombes. Các bạn và tôi chắc chắn sẽ sửng sốt khi biết nơi đây là nghĩa địa dưới lòng đất, hiếm nơi có. Từ năm 1786, Paris đã sử dụng một hầm mỏ cũ để chứa các hài cốt. Khu Catacombes có chiều dài ngầm khoảng hơn 1,5 km với 131 bậc thang xuống và 112 bậc thang lên. Có thể gọi đây là “thành phố ma” vĩ đại bởi nó chứa đến 6 triệu bộ hài cốt thuộc nhiều thời kỳ khác nhau! Từ đầu thế kỷ XIX, Paris mở cửa Catacombes cho công chúng tham quan.

Sau nhiều lần chỉnh trang, khu hầm mộ bất hủ trở thành điểm du lịch chính thức từ năm 2005. Khách vào sẽ mua vé, được đi thăm các khu hài cốt, làm lễ tưởng niệm, xem các kiến trúc hầm mộ xưa và nhà bảo tàng… Càng sửng sốt hơn nữa, vào đây các bạn sẽ thấy có tranh bích họa hiện đại và có quầy bia để khách tụ họp cùng “nhậu” với các linh hồn phiêu bạt. Phải chăng người Pháp cũng “thích đùa”, chẳng khác người Mexico có lễ hội Día de Muertos hay người Mỹ có tập tục Halloween, đều thể hiện thái độ không sầu bi với người đã mất?

Nhiều năm rồi, khi chưa có bán vé online, tôi đã vài lần xếp hàng trước Catacombes để mua vé, nhưng phải bỏ cuộc vì thấy hàng người “rồng rắn”. Thay vào đó tôi dành thời gian “đi phượt” cho “thành phố ngầm đích thực” là Metro. Thật vậy, Metro Paris là hệ thống xe điện chủ yếu chạy dưới lòng đất với chiều dài các tuyến hợp lại hơn 226 km cùng 308 trạm dừng (so với Metro TP.HCM khi hoàn thành 8 tuyến theo dự kiến, tổng chiều dài là 169 km và 133 trạm). Điều kinh ngạc hơn, Metro Paris chào đời tuyến đầu tiên vào năm 1899-1900, khi Sài Gòn cùng thời gian chỉ mới có xe tram chạy bằng đầu máy hơi nước trên mặt đất.

Ai đến Paris muốn di chuyển trong nội thành hay ra ngoại ô đều nghĩ tới Metro bởi nó phủ sóng rộng khắp. Trong khi ấy, xe buýt cũng phủ sóng tương tự nhưng du khách phải mất thời gian chờ đợi, tra cứu. Còn nếu đi taxi, du khách sẽ lo lắng túi tiền mình không kham nổi. Tuy vậy, du khách đến với Metro Paris còn vì một lý do quan trọng khác. Đó là trải nghiệm những khoảnh khắc sinh hoạt dưới lòng đất cách mặt đường 15 đến 150m. Đặc biệt là các trạm dừng, có cái rất cổ lổ, có cái rất “siêu hiện đại”, cái nào cũng có vẻ quyến rũ riêng. Chẳng hạn các trạm xưa có vách và mái vòm được ốp bởi gạch men trắng, giống như trong tầng hầm các cung điện hay công sở.

Còn các trạm tân thời được thiết kế bởi những đường nét mỹ thuật phóng khoáng và vật liệu kim loại mới mẻ. Điển hình là trạm La Defense dẫn lên khu công nghệ và kinh doanh - một khu vực mang kiểu dáng tân tiến của thế kỷ XXI, khác hẳn với một Paris xưa cổ.

Ga Metro và RER Austerlitz (9.2024).

Tôi chú ý ở các trạm bên dưới các địa điểm lịch sử đều có tranh bích họa hay bích chương diễn tả các nhân vật và sự kiện liên quan. Thí dụ như trạm dẫn lên di tích Bastille - một biểu tượng của cách mạng 1789, hay trạm gần Viện Pasteur. Một số trạm còn đóng vai trò bảo tàng mini khi trưng bày các hiện vật khảo cổ hay đồ vật và tác phẩm mỹ thuật liên quan đến đường phố bên trên. Hai năm rồi, dưới trạm Hotel de Ville - Tòa Thị chính đều có triển lãm những bức ảnh về sinh hoạt thế kỷ XIX và XX. Còn trong các hành lang qua lại trong Metro Paris luôn luôn có bạt ngàn các poster và màn hình quảng cáo. Đây là một phần quan trọng của nguồn kinh phí tiếp sức cho Metro.

Mới đây, trong một báo cáo Metro xưa và nay, một giảng viên trẻ ở Đại học Fulbright hỏi diễn giả: “Metro TP.HCM có cho những người hát rong được hành nghề?”. Diễn giả thưa chưa biết nhưng ông nghĩ chắc sẽ có, nhưng phải tính toán nhiều loại quy định liên quan. Thiết nghĩ chúng ta nên học kinh nghiệm nhiều nước về tổ chức và điều hành các trạm dừng Metro. Trong đó, Metro Paris là nơi đáng học hỏi!

Những “kho báu” dưới lòng đất Việt

Thủ đô nước Pháp hiện chỉ có hơn 2 triệu dân nhưng số lượt người sử dụng Metro hàng năm lên tới cả tỷ. Đó là “kho tiền” không hề nhỏ. Trong lòng đất các đô thị lớn, ngoài Metro còn có thể sử dụng làm các trung tâm thương mại, các điểm tham quan, các nhà bảo tàng, nhà lưu niệm. Đặc biệt, các trạm dừng bên dưới các địa điểm lịch sử là nơi có thể liên kết và liên thông cả “bảo tàng nổi” với “bảo tàng ngầm”.

Một số di vật trang trí Hoàng thành Thăng Long được trưng bày tại bảo tàng tầng hầm Nhà Quốc hội. Ảnh: quochoi.vn

Mặt khác, bản thân công trường xây dựng Metro, trước nhất phải là công trường khảo cổ, nơi chúng ta sẽ có khả năng khám phá nhiều di tích của tiền nhân. Đơn cử, tuyến Metro thứ hai của TP.HCM đang được xây dựng sẽ nối chợ Bến Thành với Củ Chi (TP.HCM) và Tây Ninh, trùng lắp với đường Thiên lý thời nhà Nguyễn từ thành Gia Định lên Trấn Tây (Campuchia). Hay như tuyến số 1 đã hoàn thành đi qua khu vực Ba Son, nguyên là Thủy Xưởng vào thế kỷ XVIII. Các di vật tìm được trong quá trình chuẩn bị xây dựng và xây dựng Metro là nguồn tài liệu vô giá để tìm hiểu rõ hơn lịch sử hình thành các đô thị và nhiều sự kiện lịch sử của các thời kỳ khác nhau. Nhân các dự án Metro sẽ tiến hành đào xuống lòng đất, giới chuyên môn khảo cổ và lịch sử cần sớm lên tiếng về vấn đề này. Đó là việc cần làm khẩn trương, thực hiện đúng như Luật Di sản Văn hóa.

Không chỉ các “thành phố ngầm” tương lai mới có nhiều “kho báu” văn hóa và các loại khác tiềm ẩn. Các công trình xây dựng lớn ở những địa điểm có tuổi đời lâu năm đều có khả năng tương đồng. Việc tìm thấy di tích Hoàng thành Thăng Long từ đời Lý Trần trong lòng đất khi xây dựng Nhà Quốc hội năm 2002 là một “tiền lệ” rất trọng đại, cần nhân rộng. Tôi đã có dịp đến thăm bảo tàng cổ vật Hoàng thành Thăng Long ngay ở tầng hầm Nhà Quốc hội, nơi đang lưu giữ hơn 400 di vật chọn lọc, được trình bày rất sinh động bằng nhiều cách thức hiện đại. Mong một ngày không xa, bảo tàng ngầm đầu tiên của Việt Nam sẽ được mở cửa rộng rãi cho công chúng.

Quả thật, sang thế kỷ XXI chúng ta có thêm một nguồn tài nguyên văn hóa và cũng là tài nguyên kinh tế lớn lao, chính là các “bảo tàng ngầm”, “thành phố ngầm”. Xin đừng bỏ qua hay quên lãng, hãy mau khai mở từ trong kế hoạch tăng tốc các công trình xây dựng trọng điểm quốc gia và các công trình xây dựng bề thế hiện có!

Bài và ảnh: Phúc Tiến