Đi tìm 'thần dược' Xáo tam phân

UBND tỉnh Khánh Hòa thành lập Hiệp hội Cây dược liệu Khánh Hòa nhằm bảo tồn, hỗ trợ những dược liệu quý ở địa phương, trong đó "thần dược" Xáo tam phân đang được các thành viên của Hiệp hội này đặc biệt biệt quan tâm

Cây thuốc quý

Hơn 12 năm trước, tin đồn một bệnh nhân ở Ninh Vân, thị xã Ninh Hòa (Khánh Hòa) mắc bệnh ung thư gan, bệnh viện trả về, nhưng sau đó khỏi bệnh nhờ uống Xáo tam phân đã khiến "thần dược" này được cả nước biết đến. Sau đó, nhiều người đổ về Khánh Hòa để "săn lùng" loài cây này, dẫn đến cạn kiệt.

Tháng 9-2012, Sở Y tế tỉnh Khánh Hòa gửi mẫu Xáo tam phân để nhờ Bộ Y tế kiểm nghiệm. Hai tháng sau, qua kiểm nghiệm của Viện Dược liệu (Bộ Y tế) đã xác định mẫu cây Sở Y tế tỉnh Khánh Hòa gửi là cây thuốc Xáo tam phân.

Thí nghiệm trên chuột nhắt cho thấy loại cây này có độc tính thấp, có tác dụng ức chế tốt viêm gan cấp; ức chế, tiêu diệt được 5 dòng tế bào ung thư là ung thư gan, ung thư đại tràng, ung thư vú, ung thư buồng trứng và ung thư cổ tử cung.

Nghiên cứu về Xáo tam phân của Viện Hóa học các hợp chất thiên nhiên - Viện Hàn lâm Khoa học Công nghệ Việt Nam

Năm 2015, PGS-TS Nguyễn Mạnh Cường (Viện Hóa học các hợp chất thiên nhiên thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Công nghệ Việt Nam) đã thực hiện đề tài "Nghiên cứu xác định thành phần hóa học, hoạt chất có tác dụng bảo vệ gan của cây thuốc Xáo tam phân (Paramignya trimera) họ Rutaceace của Việt Nam".

Qua đó, xác định tên khoa học của cây thuốc quý – Xáo tam phân tại xã Ninh Vân, Khánh Hòa là Paramignya trimera (Oliv.) Guillaum, họ Cam - Rutaceae. Nghiên cứu đã phân lập và xác định cấu trúc hóa học của 10 hợp chất từ thân, rễ Xáo tam phân trong đó có 6 hợp chất mới.

Kết quả cho thấy thân và rễ cây thuốc Xáo tam phân có thành phần chính coumarin và biscoumarin glucoside. Đặc biệt, hai hợp chất biscoumarin glucoside mới là paratrimerin A, paratrimerin B và 1 limonoid glucoside lần đầu tiên được phân lập từ thiên nhiên.

Cao nước rễ Xáo tam phân ở liều 10 g/kg thể trọng/ngày có tác dụng bảo vệ gan thông qua tác dụng làm giảm nồng độ AST, ALT và hạn chế được một phần tổn thương gan gây ra bởi paracetamol trên mô hình chuột nhắt. Cao methanol xáo tam phân ở liều 10 g/kgP chuột có tác dụng bảo vệ gan tốt gần tương đương so với chất đối chứng tham khảo (silymarin liều 50 mg/kgP…

Trong đó, hợp chất ostruthin ở liều 50 mg/kgP chuột có tác dụng bảo vệ gan tốt, gần tương đương so với chất đối chứng tham khảo (silymarin liều 50 mg/kgP) trong thí nghiệm này. Như vậy, hợp chất ostruthin là hợp chất có triển vọng phát triển thành sản phẩm hóa dược có tác dụng bảo vệ gan tốt.

Ông Trần Bá Ninh, Chủ tịch Hiệp hội Cây dược liệu Khánh Hòa, chuyên trồng sản xuất Xáo tam phân để làm các nguyên liệu trà, thuốc, ngâm rượu

Ông Trần Bá Ninh, Chủ tịch Hiệp hội Cây dược liệu Khánh Hòa, cho biết hiện nay Hiệp hội đang đẩy mạnh trồng và phát triển cây Xáo tam phân ở thị xã Ninh Hòa bởi khu vực này phù hợp với cây thuốc quý.

Xáo tam phân cũng xác định có tác dụng độc đối với 5 dòng tế bào ung thư như ung thư gan, ung thư đại tràng, ung thư vú, ung thư buồng trứng và ung thư cổ tử cung. Bên cạnh đó, hoạt chất có trong Xáo tam phân còn có tác dụng chống oxy hóa, kháng viêm, bảo vệ chức năng gan.

Hướng đi mới cho Xáo tam phân

Việc Xáo tam phân bị săn lùng gần như cạn kiệt khiến việc tiếp cận loại thuốc quý này ở thiên nhiên rất khó. Chính vì vậy ở Khánh Hòa hiện có nhiều đơn vị nghiên cứu để trồng loại dược liệu này thay vì lên rừng núi tìm kiếm.

Theo UBND thị xã Ninh Hòa, cây Xáo tam phân hiện được trồng tập trung tại các xã: Ninh Phú, Ninh Tân, Ninh Tây với khoảng 60ha. Trong đó có 3 cơ sở có diện tích tương đối lớn là Công ty Cổ phần Sản xuất thương mại dịch vụ POM Group, Công ty Long Beach, Công ty TNHH Bá Ninh, Công ty Xatapha... Các cơ sở này đã nghiên cứu, thử nghiệm nhiều mô hình để bảo tồn, phát triển Xáo tam phân.

Một số cơ sở cam kết thu mua với giá tương đối ổn định, giúp giải quyết việc làm, tạo thu nhập cho người dân địa phương; nghiên cứu, chế biến Xáo tam phân thành các sản phẩm giá trị.

Vườn ươm Xáo tam phân ở khu vực núi Hòn Hèo, xã Ninh Phú, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa

Để trồng loại cây này, theo ông Ninh, đến nay hội viên của hiệp hội đã cơ bản làm chủ được giống cây, bằng hình thức gieo hạt. Việc trồng cây Xáo tam phân cũng khá đơn giản vì đây là loại thân gỗ, dạng leo có sức sống khỏe và trồng những nơi cao ráo, không bị ngập.

Hiện nay, tại Khánh Hòa nhiều người đã bắt đầu trồng cây Xáo tam phân với diện tích lớn. Ưu điểm của loài cây này là tất cả các bộ phận đều có thể bán lấy tiền, trong đó rẻ nhất là lá và thân, còn rễ, hạt có mức khá hấp dẫn.

Xáo tam phân sau khi thu hoạch sẽ được sấy khô, chiết xuất làm cao, làm trà, ngâm rượu

Hiện nay, riêng ông Ninh có 5 địa điểm trồng Xáo tam phân ở xã Ninh Phú với khoảng 10ha, trong đó có 7ha trồng Xáo tam phân nương vào cây khác, còn lại trồng xen canh. Ông cũng thành lập Công ty TNHH Bá Ninh để ký hợp đồng cung cấp cây giống, thuốc bảo vệ thực vật miễn phí, bao tiêu đầu ra với lợi nhuận chia đôi cho người dân quanh vùng núi Hòn Hèo (gồm các xã, phường: Ninh Phú, Ninh Thọ, Ninh Phước, Ninh Vân, Ninh Đa, Ninh Thủy). Riêng doanh nghiệp của ông Ninh hằng năm cung cấp ra thị trường hơn 200.000 cây giống, thu mua khoảng 5 tấn cành, lá tươi và 6 tấn rễ để chế biến.

"Loài cây này trồng khoảng 5 năm có thể bắt đầu cắt cành, lá để bán với giá 30.000-40.000 đồng/kg, hạt 1-1,3 triệu đồng/kg và trên 10 năm mới thu rễ, giá giao động từ 800.000 đến 1,7 triệu đồng/kg. Với 1ha có thể trồng được khoảng 1.000 cây giống, lợi nhuận bình quân hàng năm phải ở mức trăm triệu đồng/năm" - ông Ninh cho hay.

Theo thống kê của Hiệp hội Cây dược liệu Khánh Hòa, trên địa bàn toàn tỉnh có khoảng 500ha đang được trồng cây Xáo tam phân, qua đó tạo công ăn việc làm cho hàng trăm lao động.

Công nhận sản phẩm OCOP 4 sao

Ông Lê Hữu Hoàng, Phó chủ tịch UBND tỉnh Khánh Hòa, vừa ký quyết định công nhận sản phẩm trà Xáo tam phân của Công ty Bá Ninh đạt sản phẩm OCOP 4 sao. Đó là sản phẩm "Trà xáo tam phân Bá Ninh loại 1, đặc biệt và thượng hạng".

Bài và ảnh: Kỳ Nam