Độc đáo Lễ hội Hết Chá của đồng bào dân tộc Thái ở Sơn La

Nghi lễ cầu may mắn tại Lễ hội Hết Chá. (Ảnh: Nguyễn Cường/TTXVN).

Mỗi độ xuân về, hoa Ban, hoa Mận nở trắng, hoa Mạ nở vàng rực rỡ khắp núi rừng cũng là lúc bà con người Thái trắng ở Bản Áng, xã Đông Sang cũ nay là phường Mộc Sơn, tỉnh Sơn La lại tưng bừng tổ chức Lễ hội Hết Chá.

Tín ngưỡng tâm linh độc đáo

Lễ hội Hết Chá là phong tục tín ngưỡng tâm linh độc đáo, mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, thể hiện nét đẹp văn hóa truyền thống của bà con dân tộc Thái trắng nơi rẻo cao Tây Bắc; có vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của bà con dân tộc Thái, là nơi sinh hoạt tín ngưỡng cộng đồng để củng cố và nâng cao tình đoàn kết, cùng giúp nhau vượt qua những khó khăn trong cuộc sống.

Theo truyền thuyết, xa xưa ở Mường Mốc - tức phường Mộc Sơn ngày nay, có ông thầy cúng tên là Phỉ Mun chuyên dùng thuốc nam chữa bệnh cứu người. Người Thái trước kia rất nghèo, không có tiền mua thuốc chữa bệnh nên thường đến nhờ thầy cúng để chữa bệnh. Ngày qua ngày, số lượng người được thầy Phỉ Mun cứu chữa ngày một đông. Những người ốm sau khi khỏi bệnh đã xin thầy Phỉ Mun nhận làm con nuôi để tạ ơn công lao chăm sóc chữa trị bệnh. Từ đó, vào độ xuân về, khi cây cối đâm chồi nảy lộc, muôn hoa đua nở, là lúc con nuôi thầy Phỉ Mun ở khắp mọi miền trở về thăm thầy. Mỗi người mang theo những lễ vật khác nhau để tạ ơn cha nuôi. Gia đình thầy Phỉ Mun tổ chức một buổi lễ để cùng con cháu về thăm được vui vầy hạnh phúc bên nhau. Lễ hội Hết Chá ra đời từ đó.

Nghi lễ tín ngưỡng tại Lễ hội Hết chá. (Ảnh: Nguyễn Cường/TTXVN).

Hàng năm, thầy cúng tổ chức lễ hội Hết Chá chính là lễ tạ ơn của những người được thầy mo chữa khỏi bệnh. Đây còn là dịp để người dân tạ ơn đất trời, tạ ơn đấng sinh thành, giáo dưỡng, cầu chúc cho vạn vật hòa hợp, sinh sôi nảy nở, cuộc sống yên vui, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt bội thu, mọi người ấm no hạnh phúc. Lễ hội Hết Chá là thời điểm những đôi trai gái tìm hiểu nhau, bén duyên thành vợ thành chồng.

Lễ hội Hết Chá gồm hai phần lễ và hội. Để chuẩn bị cho nghi lễ, bà con trong bản cần 20 sải vải thổ cẩm, 20 sải vải bông địa phương cùng lương thực, thực phẩm...

Lễ hội Hết Chá là ngày hội đoàn kết, gắn bó cộng đồng, mang tính nhân văn sâu sắc, thể hiện cuộc sống bình dị mà thanh bình của mọi người dân với thiên nhiên. Tất cả những điều đó được thể hiện trên cây nêu hay còn gọi là cây vạn vật (sẳng chá) với nhiều loại động thực vật tượng trưng như chim, cá, thuyền bè... Thân cây sẳng chá được làm bằng tre, các nhánh được làm bằng các thanh gỗ và nhiều que tre dùng để treo các mô hình con vật và công cụ lao động được làm rất công phu từ các chất liệu như: nhựa, gỗ, mây, tre, giấy, chỉ màu... Việc làm cây sẳng chá không chỉ đòi hỏi sự cầu kỳ, tỉ mẩn, khéo léo mà còn đòi hỏi nhiều yêu cầu như: thân cây phải to, thẳng và phải chọn ngày đẹp để lấy cây về.

Diễn trình lễ hội

Dâng quà, mời rượu (Lúc liểng) nhân dịp gia chủ làm Hết Chá. (Ảnh: Anh Tuấn/TTXVN)

Bắt đầu nghi lễ, thầy mo hát Chá giới thiệu với tổ tiên, sư phụ đã khuất về việc làm Chá của gia đình mình trong năm, mong muốn được phù hộ công việc suôn sẻ và hát bài “Xên Chá” mời sư phụ “Phị mun” từ trên trời xuống trần gian chứng kiến. Sau đó, thầy mo đốt nến cắm vào ngọn kiếm, tay cầm quạt, vác kiếm đứng dậy đi về bên mâm lễ mặn, giơ kiếm gắn nến soi một vòng quanh cây sẳng chá để kiểm tra rồi quay về mâm lễ chay ngồi niệm bài chú.

Khi tiến hành nghi lễ, thầy Mo nhập tâm, “thoát xác lên trời” mời sư phụ xuống nhập vào 2 thầy cúng phụ “lãm”. Đội giúp việc nổi nhạc tắng bụ theo nhịp 2/4, 4/4. Hai ông lãm nhảy theo nhịp đấu kiếm, ông hề tay cầm mẹt đập theo nhịp tắng bụ ra cổ vũ. Hết đấu kiếm, ông lãm cầm khăn nhảy qua sẳng chá, ném cho các đôi trai gái, từng lượt nhảy múa theo nhịp tắng bụ quanh sẳng chá 3 vòng. Thầy mo dẫn sư phụ đi duyệt sẳng chá, vác kiếm đi theo nhịp tắng bụ, đến gốc cây sẳng chá dừng lại uống rượu cần, xem cây.

Con nuôi ở khắp bản trên, mường dưới lần lượt đến tặng quà “sống chướng liểng” như: gạo, gà, cá nướng, xôi, trứng, rượu trắng,… Thầy mo đang nhập hồn, cởi áo, đầu quàng khăn mọ mun, thử tấm lòng của con nuôi bằng cách lấy mũi kiếm chọc vào gói quà và đưa lên tai để nghe ngóng. Con nuôi nào thực lòng yêu quý bố nuôi, thì khi ông chọc mũi kiếm vào gói quà, đưa lên môi nếm sẽ gật đầu cười. Sau đó, ông dạy bảo con nuôi. Lời cúng thể hiện bằng hát dân ca, gọi là khắp chá, với làn điệu lúc vui nhộn, khi du dương sâu lắng, rạo rực, đệm thêm tiếng sáo mo “pí mun”.

Hấp dẫn các trò vui hội

Thiếu nữ dân tộc Thái múa điệu truyền thống tại Lễ hội Hết Chá. (Ảnh: Nguyễn Cường/TTXVN).

Sau phần lễ, phần hội sẽ diễn ra sôi nổi với các hoạt động nhằm mô phỏng lại cuộc sống bình dị thường ngày của đồng bào dân tộc Thái trong quá trình dựng bản, dựng mường, xây dựng đời sống mới với nhiều hình ảnh được tái hiện vô cùng dí dỏm, sinh động. Những trò chơi dân gian vui nhộn như tung còn, tó má lẹ, đi cầu kiều…; trò diễn dân gian dí dỏm, vui nhộn mang nhiều ý nghĩa nhân văn được tái hiện trên sân khấu như: Tích truyện tập trâu cày ruộng, một buổi đi hái rau rừng, lên nương, trò đi xúc cá, một chuyến đi săn hay một lần lên rừng lấy măng...

Bên cạnh đó, những làn điệu dân ca, điệu múa dân gian và cảnh sinh hoạt đời thường được các nghệ nhân gửi gắm qua các tiểu phẩm ngắn, sinh động ẩn hiện trong vòng xòe Lễ hội Hết Chá. Các hoạt động này còn phản ánh chân thực sức sống mãnh liệt của dân tộc Thái trước cuộc sống lao động và sự đấu tranh sinh tồn giữa con người với cuộc sống thiên nhiên.

Không khí lễ hội càng thêm sôi động, hấp dẫn bởi những điệu xòe uyển chuyển, nhịp nhàng quanh cây nêu của những cô gái Thái duyên dáng trong trang phục truyền thống cùng âm thanh của tiếng trống, tiếng chiêng rộn rã và âm thanh trầm bổng của đội nhạc như đang mời gọi người dân cũng như du khách đang tham dự lễ hội.

Bảo tồn và gìn giữ nét đẹp văn hóa

Thi nấu canh trứng trong Lễ hội Hết Chá. (Ảnh: Anh Tuấn/TTXVN)

Trải qua bao thăng trầm của thời gian, Lễ hội Hết Chá trở thành nét đẹp văn hóa tiêu biểu được bà con dân tộc Thái trắng gìn giữ qua nhiều thế hệ. Đồng thời cũng là sản phẩm văn hóa quan trọng trong định hướng phát triển không gian du lịch văn hóa cộng đồng của Khu du lịch Quốc gia Mộc Châu.

Lễ hội Hết Chá là một trong những di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, mang đậm dấu ấn tâm linh và truyền thống lâu đời của người Thái trắng. Nhằm giữ gìn, phát huy các giá trị, bản sắc văn hóa dân tộc, cùng với sự hỗ trợ của Ủy ban nhân dân phường Mộc Châu, sự chung tay của chính quyền địa phương, nhân dân bản Áng đã sưu tầm và phục dựng lại Lễ hội Hết Chá để gìn giữ cho thế hệ con cháu sau này. Từ năm 2008 đến nay, khi hoa Ban sắc trắng, hoa Mạ ánh vàng thì Lễ hội Hết Chá lại được tổ chức và trở thành một trong những hoạt động thường niên của tỉnh Sơn La. Hàng năm, tỉnh Sơn La luôn duy trì tổ chức lễ hội để bảo tồn, giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc Thái.

Để đổi mới, đa dạng các hoạt động văn hóa và thu hút khách du lịch đến với Mộc Châu, Sơn La nhiều hơn, ngoài việc duy trì và tổ chức Lễ hội Hết Chá định kỳ vào mỗi dịp xuân về nhằm giữ gìn các nghi thức truyền thống và không gian văn hóa gốc, tỉnh Sơn La cần tổ chức tuyên truyền rộng rãi về nguồn gốc, ý nghĩa lịch sử và giá trị văn hóa của Lễ hội Hết Chá trong các buổi sinh hoạt cộng đồng, trên các phương tiện truyền thông đại chúng. Cần có những chương trình giảng dạy về văn hóa, truyền thống dân tộc Thái trong các trường học để học sinh, sinh viên hiểu và trân trọng lễ hội, từ đó tạo ra những người kế thừa có ý thức bảo vệ và phát huy lễ hội, đồng thời đăng tải các nội dung về lễ hội trên các nền tảng số, mạng xã hội để lan tỏa thông tin về lễ hội rộng rãi hơn.

Du khách nước ngoài đi cầu kiều tại Lễ hội Hết Chá. (Ảnh: Nguyễn Cường/TTXVN).

Đồng thời đẩy mạnh nghiên cứu khoa học về các nghi thức, tín ngưỡng và văn hóa dân gian liên quan đến lễ hội; xây dựng các bộ tài liệu, ấn phẩm, video để ghi chép lại một cách khoa học và đầy đủ các giá trị của lễ hội, phục vụ công tác bảo tồn và giáo dục.

Bên cạnh đó, tỉnh cũng cần đẩy mạnh việc phát triển và truyền dạy, tạo điều kiện để các nghệ nhân dân gian có thể truyền dạy lại các kỹ năng, điệu múa, bài hát và tri thức về lễ hội cho thế hệ trẻ cũng như hỗ trợ các nhóm cộng đồng, tạo cơ hội để họ có thể phát huy vai trò của mình trong việc bảo tồn và phát huy Lễ hội truyền thống.

Với những thắng cảnh đẹp và nền văn hóa đa dạng, tỉnh Sơn La có thể coi Lễ hội Hết Chá là cơ hội để phát triển du lịch cộng đồng. Các tour du lịch văn hóa, kết hợp giữa tham quan và trải nghiệm lễ hội sẽ giúp du khách hiểu rõ hơn về văn hóa và truyền thống của người Thái. Việc phát triển du lịch cộng đồng mang lại lợi ích kinh tế trực tiếp cho người dân, tạo việc làm, nâng cao thu nhập và khuyến khích duy trì và bảo vệ bản sắc văn hóa của mình. Tuy nhiên, để phát triển bền vững, tỉnh cần chú trọng đến việc bảo vệ môi trường, giữ gìn không gian lễ hội nguyên vẹn, đồng thời đào tạo người dân về kỹ năng du lịch và hướng dẫn viên, đảm bảo chất lượng dịch vụ du lịch và sự tôn trọng văn hóa bản địa./.

(Vietnam+)