Đọc sách là cốt lõi của giáo dục Nhật Bản

Tại Nhật Bản, đọc sách không phải là một hoạt động ngoại biên mà được xem là nền tảng cốt lõi trong giáo dục học đường. Không chỉ dừng lại ở lời kêu gọi, đất nước này đã thể chế hóa và triển khai một hệ sinh thái hỗ trợ đọc sách sâu rộng, từ luật pháp, chương trình giáo dục đến thực tiễn trường học, mang lại cơ hội tiếp cận tri thức công bằng cho mọi học sinh và công dân.

Nền tảng pháp lý vững chắc, cởi mở

Nhật Bản đã xây dựng một hệ thống pháp luật toàn diện liên quan đến đọc sách, bao gồm Luật Giáo dục Cơ bản, Luật Thư viện Trường học, Luật Chấn hưng Văn hóa Đọc và các văn bản như Hiến chương Thư viện Trường học, Khuyến khích hoạt động đọc sách của trẻ em, Tiêu chuẩn chọn sách của Hiệp hội Thư viện Trường học Toàn quốc và Quy chuẩn loại bỏ sách trong thư viện trường học.

Theo Luật Thư viện Trường học, mỗi trường bắt buộc phải có thư viện như một bộ phận thiết yếu hỗ trợ hoạt động giảng dạy và học tập. Luật này không chỉ quy định về cơ sở vật chất, mà còn làm rõ vai trò của giáo viên thủ thư - những người được đào tạo nghiệp vụ chuyên sâu, có khả năng tư vấn học sinh đọc gì để hỗ trợ môn học cụ thể hoặc mở rộng kiến thức, hiểu biết, khả năng cảm thụ. Theo ông Nguyễn Quốc Vương, nhà nghiên cứu giáo dục có nhiều năm học tập, sinh sống và làm việc tại Nhật Bản, thư viện là “trái tim của nhà trường”. Đặc biệt, thư viện trường học không chỉ phục vụ học sinh mà còn mở rộng phục vụ cộng đồng.

Học sinh tại Nhật Bản được khuyến khích dành thời gian tự học và đọc sách tự chọn tại thư viện, với sự hướng dẫn của giáo viên và thủ thư. Ảnh: satofull.

Đọc sách không nằm ngoài chương trình học mà trở thành một phương thức giáo dục xuyên suốt, được tích hợp trong nhiều môn học. Nhà trường, giáo viên và thư viện phối hợp chặt chẽ để biến việc đọc trở thành trải nghiệm phong phú, từ việc cung cấp sách phù hợp lứa tuổi, đến tổ chức câu lạc bộ đọc sách, thi viết cảm nhận, hùng biện sách, sáng tác văn học… Nhiều trường còn tổ chức các hoạt động sáng tác văn học - nơi học sinh được chuyển hóa cảm hứng từ sách thành tác phẩm mới như truyện ngắn, thơ, tiểu luận, kịch bản sân khấu… Đọc sách không dừng ở tiếp nhận mà trở thành sáng tạo văn hóa.

Dù có hành lang pháp lý đầy đủ, hệ thống giáo dục Nhật Bản không áp đặt cứng nhắc. Bộ Giáo dục Nhật Bản không đưa danh mục bắt buộc, mà khuyến khích các tổ chức khuyến đọc, thư viện, nhà giáo tự xây dựng danh sách gợi ý đọc phù hợp với mục tiêu giáo dục và nhu cầu học sinh. Các địa phương và giáo viên có quyền tự chủ cao trong việc triển khai hoạt động đọc sách.

Chương trình giáo dục phổ thông có hướng dẫn chung để tham khảo, nhưng giáo viên thư viện (thủ thư) và giáo viên bộ môn được khuyến khích xây dựng nội dung cụ thể phù hợp với nhu cầu học sinh, bởi lẽ không ai hiểu rõ trò hơn người trực tiếp đứng lớp. Triết lý giáo dục Nhật Bản coi thầy cô là “người dẫn đường” thay vì người dạy dỗ, giúp đọc sách trở thành một công cụ khai mở tư duy, chứ không phải một nhiệm vụ mang tính hành chính.

Ở Nhật Bản, không có chế độ tiền kiểm xuất bản, nhưng sách vẫn được giám sát chặt chẽ trong phát hành và phổ biến hay khi đưa vào trường học và thư viện công. Chính quyền địa phương, mà đại diện là thị trưởng, có thể tạm thời cấm sách không phù hợp theo độ tuổi (thường liên quan đến các yếu tố bạo lực, tình dục, tự sát…). Tuy nhiên, người đủ tuổi vẫn có thể mua sách những cuốn sách này cho mục đích cá nhân, thường được đặt ở khu riêng tại các hiệu sách và yêu cầu xuất trình giấy tờ định danh khi mua. Điều này tạo nên một cơ chế kiểm duyệt mang tính cân bằng giữa tự do và trách nhiệm.

Phong trào rộng khắp

Đọc sách là phong trào trên khắp các trường học tại Nhật, theo nghĩa rằng đây là hoạt động thường xuyên, đều đặn, chứ không phải một dạng "trào lưu" hay chạy đua thành tích. Trong đó, một phong trào tiêu biểu là "Đọc sách buổi sáng" (Asa no Dokusho), khởi nguồn từ tỉnh Chiba năm 1988. Mỗi ngày, học sinh dành 10 phút đầu giờ để đọc sách tự do.

Phong trào lan rộng khắp cả nước với tỷ lệ tham gia cao: hơn 90% trường tiểu học, hơn 70% trường trung học cơ sở và hơn 50% trường trung học phổ thông. Vốn dĩ đọc sách là hoạt động mang tính tự chủ, tự tìm tòi, khám phá, nên hoạt động này không bị ép buộc mà được khuyến khích như một thói quen, góp phần rèn luyện khả năng tập trung và xây dựng nhân cách người đọc, người học.

Học sinh đọc sách tự chọn trong một giờ học ở Nhật Bản.

Đồng hành cùng nhà trường, hơn 500 tổ chức phi lợi nhuận (NPO) trên khắp nước Nhật hoạt động trong lĩnh vực khuyến đọc, kết nối các nhà trường, thư viện công, gia đình và doanh nghiệp. Các tổ chức này mang đến nhiều hoạt động đa dạng, gắn liền với thực tế tại từng địa phương, là "chỗ dựa" để phụ huynh triển khai các hoạt động đọc sách cùng con.

Từ năm 2001, Nhật Bản triển khai mô hình Bookstart, học hỏi từ Anh. Theo đó, mỗi trẻ em khi chào đời đều nhận được một cuốn sách và phụ huynh được hướng dẫn cách đọc sách cùng con. Ở bậc tiểu học và trung học cơ sở, danh mục sách khuyến đọc được gửi đến từng gia đình, tạo nên cầu nối giữa nhà trường - gia đình - xã hội trong việc nuôi dưỡng văn hóa đọc. Sự tham gia của toàn xã hội cho thấy đọc sách không chỉ là việc riêng của ngành giáo dục mà là trách nhiệm văn hóa quốc gia.

Giải thưởng Sách dành cho Thanh Thiếu Niên là hoạt động khuyến đọc được tổ chức thường niên tại Nhật Bản, do Thủ tướng Chính phủ và Bộ Giáo dục, Văn hóa, Thể thao, Khoa học và Công nghệ (MEXT) bảo trợ. Khởi xướng từ năm 1955, cuộc thi trở thành một trong những hoạt động khuyến đọc có quy mô và uy tín nhất tại Nhật, thu hút hàng triệu học sinh từ tiểu học đến trung học phổ thông tham gia mỗi năm. Các em được khuyến khích chọn một cuốn sách có ý nghĩa với bản thân để viết bài cảm nhận - không phải theo khuôn mẫu có sẵn, mà dựa trên trải nghiệm cá nhân, suy nghĩ độc lập và sự kết nối giữa sách và cuộc sống.

Cuộc thi không chỉ giúp nuôi dưỡng thói quen đọc sâu và tư duy, cảm nhận văn học ở học sinh mà còn lan tỏa mạnh mẽ tinh thần yêu sách trong cộng đồng giáo dục và phụ huynh. Nhiều nhà trường tổ chức vòng sơ loại cấp trường, cấp tỉnh trước khi chọn ra đại diện tham gia cấp quốc gia. Mỗi năm, Ban tổ chức thường đưa danh sách sách gợi ý cho từng nhóm tuổi do các nhà giáo dục, nhà văn và chuyên gia thư viện cố vấn. Danh sách này vừa mở rộng góc nhìn của học sinh, vừa giúp giáo viên, phụ huynh có thêm định hướng chọn sách phù hợp.

Thông qua hệ thống thư viện trường học gắn kết với cộng đồng, cùng các hoạt động khuyến đọc quy mô quốc gia như Giải thưởng Sách dành cho Thanh Thiếu Niên do Thủ tướng bảo trợ, Nhật Bản đã xây dựng được một “xã hội đọc” - nơi đọc sách là một phần trong sinh hoạt hàng ngày, không phân biệt lứa tuổi hay giai tầng.

Quả ngọt từ đọc sách

Không phải ngẫu nhiên mà hệ thống giáo dục Nhật Bản đặt trọng tâm vào việc đọc sách. Tác động của thói quen đọc không chỉ giới hạn trong thành tích học tập mà còn mở rộng đến năng lực tư duy, khả năng giao tiếp, óc sáng tạo và cả sự phát triển văn hóa cộng đồng.

Theo báo cáo của Viện Nghiên cứu Giáo dục Quốc gia Nhật Bản (NIER), những học sinh duy trì thói quen đọc sách hàng ngày có thành tích học tập vượt trội hơn đáng kể trong các môn như quốc ngữ, xã hội và cả toán học. Đọc sách giúp tăng vốn từ, khả năng biểu đạt và kỹ năng viết - những yếu tố then chốt trong toàn bộ chương trình giáo dục phổ thông Nhật.

Một số khảo sát cho thấy tại Nhật, học sinh có thói quen đọc sách đạt kết quả học tập tốt hơn. Ảnh: Japan Times.

Một khảo sát toàn quốc năm 2019 của Bộ Giáo dục, Văn hóa, Thể thao, Khoa học và Công nghệ Nhật Bản (MEXT) cũng cho thấy, học sinh có thói quen đọc ít nhất 1 cuốn sách mỗi tuần thường đạt kết quả cao hơn trong các kỳ thi năng lực học thuật quốc gia.

Khác với kiểu học thuộc lòng máy móc, văn hóa đọc tại Nhật khuyến khích học sinh hình thành suy nghĩ độc lập và năng lực cảm thụ. Trong các câu lạc bộ đọc sách hoặc cuộc thi cảm nhận sách, học sinh không chỉ tóm tắt nội dung mà còn phân tích, phản biện, nêu suy nghĩ cá nhân và kết nối với thực tiễn xã hội. Chính điều này giúp các em phát triển tư duy phản biện - năng lực được coi là quan trọng hàng đầu trong thế kỷ 21.

Nội dung sách được tuyển chọn phù hợp với lứa tuổi, văn hóa dân tộc và mục tiêu giáo dục, từ đó góp phần hình thành ý thức công dân, nhận thức về lịch sử, xã hội và các giá trị đạo đức. Nhiều đầu sách được đưa vào trường học giúp học sinh hiểu hơn về chiến tranh, hòa bình, môi trường, quyền con người - những chủ đề gắn với hiện thực cuộc sống. Một ví dụ tiêu biểu là việc sử dụng các tác phẩm văn học như Totto-chan bên cửa sổ (Tetsuko Kuroyanagi) trong các chương trình giáo dục, giúp học sinh thấu hiểu sự đa dạng, lòng nhân ái và tinh thần vượt khó - những yếu tố cốt lõi trong triết lý giáo dục Nhật.

Mô hình của Nhật góp phần rút ngắn khoảng cách bất bình đẳng giáo dục giữa các vùng miền và tầng lớp xã hội. Bằng cách tạo điều kiện cho tất cả học sinh tiếp cận sách thông qua thư viện trường học, hoạt động đọc trở thành “nền tảng chung” của giáo dục.

Đọc sách được khuyến khích từ độ tuổi nhỏ đã góp phần giúp người Nhật ở độ tuổi trưởng thành duy trì thói quen đọc sách. Ảnh minh họa: phim Perfect Days.

Đọc sách được khuyến khích từ độ tuổi nhỏ đã góp phần giúp người Nhật ở độ tuổi trưởng thành duy trì thói quen đọc sách. Theo khảo sát của Hiệp hội Xuất bản Nhật Bản, mỗi người Nhật trung bình đọc từ 5-6 cuốn sách mỗi năm, với tỷ lệ người đọc sách hàng ngày ở mức cao so với nhiều quốc gia phát triển (tuy số liệu những năm gần đây cho thấy con số này đang sụt giảm, được cho là ảnh hưởng từ việc sử dụng các thiết bị công nghệ và phương tiện giải trí khác).

Văn hóa đọc là một phần quan trọng tạo nên nền tảng tri thức bền vững cho xã hội Nhật - đất nước đứng trong top 10 quốc gia có nhiều giải Nobel nhất thế giới, với 29 giải Nobel (tính đến 2023), trong đó có 12 giải Nobel về Hóa học và Vật lý. Đồng thời, Nhật Bản cũng có nhiều tác giả đạt giải thưởng văn chương quốc tế, tiêu biểu là Kawabata Yasunari và Ōe Kenzaburō - hai nhà văn từng đoạt giải Nobel Văn chương. Từ thói quen đọc sách lan tỏa trong học đường, Nhật Bản đã hình thành một “xã hội tri thức” nơi việc đọc không chỉ là công cụ học tập, mà còn là chìa khóa để nuôi dưỡng tinh thần sáng tạo và giá trị nhân văn.

Theo chuyên gia Nguyễn Quốc Vương, điều cốt lõi nhất mà khuyến đọc Việt Nam có thể học được từ mô hình của Nhật Bản là triết lý giáo dục đặt con người làm trung tâm, thúc đẩy tư duy độc lập, và không ngừng mở rộng tri thức.

Theo ông, để đọc sách thực sự đi vào chiều sâu, cần một hệ thống được tổ chức bài bản, cho giáo viên hướng dẫn rõ ràng song vẫn để lại sự linh hoạt để họ tự chủ tìm tòi, áp dụng phù hợp với học sinh của mình. Đọc sách trong nhà trường phải xác định được mục tiêu cụ thể là nâng cao văn hóa hay bổ trợ môn học. Giáo viên phải hiểu học sinh cần gì thì mới chọn sách được tốt và tổ chức được tiết đọc sách hiệu quả. Quan trọng nhất, như Nhật Bản đã làm, là coi đọc sách không phải chiếc áo khoác thêm vào giáo dục, mà là nền móng để kiến tạo một xã hội tri thức, công bằng và nhân văn.

(*) Bài viết sử dụng một số hình ảnh từ phim hoạt hình Lời thì thầm của trái tim của hãng Ghibli.

Phong Khang