Dồn lực để xóa mù chữ trong giai đoạn mới

Một lớp học xóa mù chữ tại xã Thượng Sơn, tỉnh Tuyên Quang.

Nút thắt cũ cần tháo gỡ

Trong giai đoạn 2021–2025, công tác xóa mù chữ (XMC) được đặt trong khuôn khổ Chương trình Mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi (CTMTQG DTTS&MN) đã đạt được nhiều kết quả quan trọng. Hàng nghìn lớp học được mở, tỷ lệ người biết chữ ở vùng khó khăn tăng lên rõ rệt. Tuy nhiên, bên cạnh những thành quả này, nhiều nút thắt về quản lý, phân bổ vốn và cách thức triển khai đã bộc lộ, ảnh hưởng trực tiếp đến tiến độ cũng như hiệu quả của chương trình.

Một thực tế nổi bật là tổng kế hoạch vốn cho Dự án 5.1 (bao gồm cả XMC) trong giai đoạn 2021–2025 rất lớn, lên tới 8.074,638 tỷ đồng cho 42 địa phương. Trong đó, vốn sự nghiệp chiếm 1.781,592 tỷ đồng. Song, tiến độ giải ngân vốn sự nghiệp lại chậm, nhiều nơi lúng túng trong việc triển khai. Nguyên nhân chủ yếu bắt nguồn từ sự bị động của địa phương: còn tâm lý chờ đợi hướng dẫn chi tiết từ Trung ương, thiếu quyết đoán trong bố trí kinh phí, dẫn đến các hạng mục then chốt như bồi dưỡng giáo viên, hỗ trợ người học, tổ chức lớp học… bị chậm trễ. Ở một số tỉnh, kế hoạch triển khai chưa bám sát phương án Bộ GD&ĐT giao, làm cơ cấu nhiệm vụ thiếu cân đối và có nguy cơ không hoàn thành chỉ tiêu.

Để khắc phục tận gốc hạn chế này, Bộ GD&ĐT đã đề ra một triết lý đầu tư mới cho giai đoạn 2026–2030, đó là chiến lược “tập trung, cuốn chiếu”. Theo đó, nguồn lực sẽ được phân bổ có trọng tâm, tập trung giải quyết dứt điểm từng điểm nóng mù chữ, thay vì dàn trải nhiều nơi cùng lúc. Triết lý này không chỉ mang tính kỹ thuật quản trị nguồn vốn mà còn thể hiện bước chuyển từ quản lý theo tiến độ sang quản lý theo hiệu quả, hướng đến tính bền vững của thành quả.

Chiến lược mới cũng đồng nghĩa với việc ưu tiên nguồn lực tối đa cho các địa bàn khó khăn nhất, nơi tồn tại các “lõi mù chữ” kéo dài. Thanh Hóa là một ví dụ điển hình, đến cuối năm 2024 vẫn còn 18.269 người mù chữ trong độ tuổi 15–60, tập trung nhiều ở nhóm trên 45 tuổi, sống rải rác tại vùng sâu, vùng xa. Đây là đối tượng khó tiếp cận bằng phương thức truyền thống, đòi hỏi phải có sự đầu tư đồng bộ, bao gồm cả cơ sở vật chất và chính sách hỗ trợ để duy trì lớp học. Với nguyên tắc “cuốn chiếu”, nguồn lực sẽ được dồn thẳng tới những địa bàn này, bảo đảm giải quyết xong mới chuyển sang khu vực khác.

Cách làm mới là lời giải cho tình trạng “đầu tư nhỏ giọt, kéo dài” trước đây. Thay vì tạo ra kết quả dở dang và lãng phí nguồn lực, chiến lược này giúp củng cố niềm tin rằng mọi người dân, dù ở địa bàn khó khăn nhất, đều có cơ hội được học chữ. Nó cũng khẳng định cam kết của ngành giáo dục trong việc không để bất kỳ ai bị bỏ lại phía sau trên hành trình nâng cao dân trí, phát triển nguồn nhân lực và xây dựng thế trận lòng dân ở vùng biên giới.

Hoạt động ngoại khóa tại Trường PTDTBT Tiểu học Cao Sơn (Lào Cai).

Ưu tiên nguồn lực

Chiến lược “tập trung, cuốn chiếu” của Bộ GD&ĐT không chỉ là một phương thức phân bổ vốn, mà còn là định hướng phát triển mới cho công tác XMC giai đoạn 2026–2030. Nếu giai đoạn trước mục tiêu chính là phổ cập, thì nay nhiệm vụ chuyển sang nâng cao chất lượng và đảm bảo bền vững, tránh tình trạng “tái mù”. Điều này đòi hỏi các địa phương phải dồn lực cho những vùng có tỷ lệ mù chữ cao nhất, đặc biệt là khu vực biên giới, vùng sâu vùng xa.

Để cụ thể hóa, Bộ GD&ĐT xác định: đầu tư cho cơ sở vật chất của các trường phổ thông dân tộc bán trú (PTDTBT) và phổ thông dân tộc nội trú (PTDTNT) ở địa bàn khó khăn phải song hành với việc cấp vốn sự nghiệp cho XMC tại chính khu vực đó. Các trường này sẽ trở thành trung tâm lan tỏa tri thức, vừa tổ chức lớp học xóa mù chữ, vừa triển khai giáo dục thường xuyên (GDTX), giúp người học duy trì và nâng cao trình độ.

Một yêu cầu then chốt của chiến lược “cuốn chiếu” là tính kỷ luật trong giải ngân. Nghĩa là, địa phương chỉ được chuyển sang mục tiêu hoặc địa bàn mới sau khi đã xử lý xong điểm nóng cũ. Điều này đặt ra trách nhiệm lớn cho các tỉnh, buộc phải rà soát kỹ thực trạng, xây dựng kế hoạch cụ thể và cam kết rõ tiến độ. Tránh phân bổ vốn manh mún, gây lãng phí và không tạo ra chuyển biến thực chất.

Bên cạnh đó, công tác XMC cần được gắn liền với chiến lược phát triển nhân lực dài hạn. Người học sau khi biết chữ phải có cơ hội tham gia vào các lớp GDTX, học nghề, nâng cao trình độ để thoát nghèo bền vững. XMC không chỉ dừng ở con chữ, mà còn là chìa khóa mở ra cánh cửa hội nhập, giúp đồng bào DTTS tiếp cận thông tin, khoa học kỹ thuật, từ đó cải thiện đời sống và củng cố vị thế cộng đồng.

Để chiến lược này thành công, cần sự phối hợp đồng bộ từ Trung ương đến địa phương. Thứ nhất, các tỉnh phải chỉ đạo quyết liệt, xây dựng và phê duyệt kế hoạch XMC ngay từ đầu giai đoạn, đảm bảo kinh phí ưu tiên không bị xê dịch sang hạng mục khác. Thứ hai, phải thiết lập hệ thống giám sát bằng dữ liệu minh bạch, cập nhật thường xuyên để kiểm soát tình trạng phân bổ dàn trải. Thứ ba, cần có cơ chế khuyến khích giáo viên và cộng tác viên XMC, bởi đây là lực lượng trực tiếp triển khai và quyết định thành công của chương trình.

Cuối cùng, không thể phủ nhận rằng đầu tư cho XMC còn mang ý nghĩa chiến lược về an ninh quốc phòng. Khi dân trí được nâng lên, đồng bào vùng biên giới có thêm sức mạnh để tham gia giữ gìn an ninh, ổn định xã hội và phát triển bền vững. Với triết lý “tập trung, cuốn chiếu”, Bộ GD&ĐT đã phát đi thông điệp mạnh mẽ: không chỉ giải quyết mù chữ, mà còn tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển lâu dài của cả cộng đồng.

Long Anh - Minh Sơn