Đốt rác tự phát - thủ phạm gây ô nhiễm không khí Hà Nội

Bãi rác tự phát trước cổng chung cư Dream Town, đường 70, phường Xuân Phương bốc khói âm ỉ nhiều tuần nay, liên tục ''hành'' người dân xung quanh. Ảnh: Quý Nguyễn

Khi thiên tai cộng hưởng với "nhân tai"

Cuối giờ chiều 10/12, đường 70 tấp nập người qua lại. Tuy nhiên, khi đi đến đoạn đối diện chung cư Dream Town, phường Xuân Phương, gương mặt của mọi người trở nên căng thẳng. Ai cũng nhăn mặt, nheo mắt, đưa tay lên bịt mũi dù đã đeo khẩu trang và cố phóng nhanh qua đống rác to đùng đang bốc khói nghi ngút. Cách đó không xa, bên trong khuôn viên khu đô thị, một vài người cao tuổi đang thong thả đi bộ ra phía cổng cũng đột ngột quay đầu đi vội vào bên trong khi vừa hít phải thứ mùi vừa khét vừa hôi bốc lên từ đống rác ngoài đường đang cháy.

Theo người dân nơi đây, bãi rác tự phát này đã âm ỉ cháy suốt nhiều tuần qua. Một lượng lớn rác đã bị đốt thành than nhưng gần như ngay lập tức lại được bổ sung rác mới sau mỗi đêm thức dậy. Giữa mùa ô nhiễm không khí đến tức ngực, làn khói hôi nồng từ đống rác này càng làm cho không gian xung quanh thêm ngột ngạt và bức bối. Anh Nguyễn Minh Sang – người dân sống trong khu đô thị Dream Town cho biết: “Buổi tối tôi hay đi bộ quanh khu đô thị để thư giãn và tăng cường sức khỏe. Tuy nhiên từ vài tuần nay, từ khi đống rác tự phát trước cổng bị ai đó đốt, khói liên tục tạt vào bên trong, ngột ngạt không thể thở nổi. Tôi cũng không dám xuống đi bộ nữa”.

Theo tìm hiểu của phóng viên Báo Kinh tế & Đô thị, bãi rác tự phát trước cổng chung cư Dream Town vốn xuất hiện từ năm 2024 và đã từng bị báo chí phản ánh rất nhiều. Trước thời điểm 1/7/2025 (thời điểm sắp xếp lại đơn vị hành chính cấp xã), UBND phường Tây Mỗ, quận Nam Từ Liêm (cũ) đã có nhiều biện pháp quyết liệt và dẹp bỏ được bãi rác này. Tuy nhiên, chỉ một thời gian ngắn sau khi sắp xếp lại đơn vị hành chính cấp xã và khu vực này trực thuộc phường Xuân Phương mới, bãi rác lại “mọc” lại với quy mô to hơn. Nghiêm trọng nhất là tình trạng đốt rác tự phát ở đây, vừa gây ô nhiễm môi trường, vừa gây mất cảnh quan và ảnh hưởng đến hành lang an toàn giao thông.

Câu chuyện về bãi rác tự phát cháy âm ỉ nhiều tuần, “hành” khu dân cư ở phường Xuân Phương chính là một ví dụ điển hình nhất về vấn nạn đốt rác tự phát, đốt phế phẩm nông nghiệp gây ô nhiễm môi trường tại TP Hà Nội. Dọc theo các tuyến đường vành đai, Đại lộ Thăng Long hay các khu vực ngoại thành như Đông Anh, Sóc Sơn, Hoài Đức, Đan Phượng, không khó để bắt gặp tình trạng đốt rác, đốt rơm rạ, phế phẩm nông nghiệp. Những cột khói trắng xóa bốc lên từ các cánh đồng, theo gió cuốn thẳng về phía nội đô, mang theo lượng lớn bụi mịn PM2.5, khí CO và các chất hữu cơ bay hơi độc hại.

Theo quy luật khí hậu hằng năm, từ tháng 10 đến tháng 3 năm sau là thời điểm miền Bắc bước vào mùa ô nhiễm không khí nghiêm trọng nhất. Nguyên nhân khách quan đến từ hiện tượng nghịch nhiệt bức xạ. Vào mùa Đông, mặt đất lạnh đi nhanh chóng vào ban đêm, làm lạnh lớp không khí ngay sát bề mặt. Trong khi đó, các lớp khí bên trên vẫn còn ấm hơn, tạo ra một sự đảo ngược nhiệt độ so với quy luật thông thường. Lớp khí ấm bên trên hoạt động như một lớp trần ngăn cản không khí lạnh và các chất ô nhiễm bên dưới khuếch tán lên cao. Đây là điều kiện khí tượng bất lợi khiến bụi bẩn bị nhốt lại sát mặt đất, nơi con người sinh sống và hít thở. Tuy nhiên, các chuyên gia môi trường luôn khẳng định rằng nghịch nhiệt chỉ là yếu tố điều kiện, là cái cớ để ô nhiễm hiện hình rõ rệt hơn, còn nguồn phát thải mới chính là nguyên nhân gốc rễ. Một nghiên cứu của Trường Đại học Khoa học Tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội) từng chỉ ra rằng, việc đốt rơm rạ có thể đóng góp tới 30% nồng độ bụi mịn PM2.5 cục bộ trong những ngày cao điểm. Khi lượng khói khổng lồ này kết hợp với điều kiện nghịch nhiệt, nồng độ chất ô nhiễm không thể phát tán mà tích tụ đậm đặc, khiến chỉ số ô nhiễm tại Hà Nội tăng vọt, đe dọa trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng.

Cần biện pháp mạnh tay

Nếu khói rơm rạ mang tính chất mùa vụ, thì nạn đốt rác thải sinh hoạt và công nghiệp lại là một "sát thủ" thầm lặng và bền bỉ hơn, góp phần bức tử bầu không khí Hà Nội quanh năm. Tại các khu vực giáp ranh, các bãi đất trống chưa có dự án, hay ven các triền đê sông Hồng, sông Đuống, không khó để bắt gặp những đống rác đang cháy âm ỉ hoặc bùng lên dữ dội. Điều nguy hiểm là thành phần của những đống rác này vô cùng phức tạp, bao gồm túi nilon, nhựa, vải vụn từ các làng nghề, đồ điện tử hỏng và rác thải sinh hoạt chưa qua phân loại.

Khác với khói rơm rạ chủ yếu là bụi hữu cơ, khói từ việc đốt rác thải nhựa và công nghiệp chứa các độc chất cực mạnh như Dioxin, Furan và các kim loại nặng. Đây là những chất có khả năng gây ung thư, biến đổi gen và ảnh hưởng lâu dài đến hệ thần kinh. Tình trạng này diễn ra đặc biệt phức tạp vào ban đêm nhằm trốn tránh sự kiểm soát của lực lượng chức năng. Sự tồn tại dai dẳng của nạn đốt rác xuất phát từ những lỗ hổng trong hệ thống thu gom rác thải tại các vùng ven đô và nông thôn. Tại nhiều nơi, năng lực thu gom rác chưa đáp ứng được lượng rác thải phát sinh ngày càng lớn, dẫn đến tình trạng rác ứ đọng. Người dân, vì muốn sạch nhà mình, đã chọn cách "hỏa thiêu" rác, vô tình đẩy gánh nặng ô nhiễm sang cho cộng đồng và chính bản thân mình hít phải. Bên cạnh đó, một số cơ sở sản xuất nhỏ lẻ tại các làng nghề vì muốn tiết kiệm chi phí xử lý rác thải công nghiệp theo quy định, đã lén lút đem đốt trộm, coi bầu trời là nơi tiêu hủy chứng cứ vi phạm rẻ tiền nhất.

Mặc dù khung pháp lý để xử lý hành vi gây ô nhiễm môi trường đã tương đối đầy đủ, nhưng việc thực thi trên thực tế vẫn còn quá nhiều bất cập. Nghị định 45/2022/NĐ-CP của Chính phủ đã quy định mức phạt tiền từ 2,5 triệu đến 3 triệu đồng đối với hành vi đốt rác thải, phụ phẩm nông nghiệp không đúng quy định. Thậm chí, Luật Bảo vệ Môi trường 2020 cũng quy định rõ trách nhiệm của người đứng đầu chính quyền địa phương nếu để xảy ra ô nhiễm trên địa bàn. Tuy nhiên, số lượng các trường hợp bị xử phạt thực tế lại vô cùng khiêm tốn so với số lượng các đám cháy được người dân và vệ tinh phát hiện mỗi ngày.

Để giải quyết triệt để vấn đề này, các chuyên gia môi trường cho rằng TP cần đầu tư mạnh mẽ hơn cho hạ tầng thu gom và xử lý rác tại khu vực nông thôn, xóa bỏ các điểm tập kết rác tự phát. Đồng thời, cần áp dụng công nghệ giám sát hiện đại như sử dụng dữ liệu vệ tinh, camera giám sát để phát hiện sớm các điểm cháy và quy trách nhiệm cụ thể cho chủ tịch UBND các xã, phường. Chỉ khi nào trách nhiệm của người đứng đầu được gắn chặt với chỉ số chất lượng không khí của địa phương, khi đó sự vào cuộc mới thực sự quyết liệt và hiệu quả.

Quý Nguyễn