Được miễn thuế nhưng nông dân vẫn 'gánh' 5% VAT từ thương lái chuyển sang?

Luật Thuế giá trị gia tăng sắp có hiệu lực từ ngày 1-7-2025 tới quy định nông dân, tổ chức không phải nộp 5% thuế giá trị gia tăng (VAT) đối với nông sản tự sản xuất chưa qua chế biến thành sản phẩm khác hoặc chỉ qua sơ chế thông thường khi bán ra.

Tuy nhiên, nhiều người dân ở các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long lo ngại, sau khi quy định này có hiệu lực, thương lái sẽ giảm giá mua nông sản để bù vào phần thuế phải nộp do thương lái không được khấu trừ.

Chính sách thuế giá trị gia tăng mới khuyến khách nông dân và doanh nghiệp mua bán trực tiếp, hoàn thiện chuỗi giá trị. Ảnh: Trung Chánh

Loại trung gian để nông dân bán trực tiếp: không đơn giản

Luật Thuế giá trị gia tăng có hiệu lực từ ngày 1-7-2025 (một số quy định có hiệu lực từ ngày 1-1-2026) có quy định tại khoản 2 điều 9 như sau: “Sản phẩm cây trồng, rừng trồng, chăn nuôi, thủy sản nuôi trồng, đánh bắt chưa chế biến thành các sản phẩm khác hoặc chỉ qua sơ chế thông thường của tổ chức, cá nhân tự sản xuất, đánh bắt bán ra và ở khâu nhập khẩu” không bị tính 5% VAT.

Lấy ví dụ minh họa đơn giản, nông dân trồng và bán lúa khi đến kỳ thu hoạch sẽ không phải nộp 5% VAT, dù bán cho thương lái, đầu mối thu gom hoặc doanh nghiệp trực tiếp xuất khẩu gạo.

Tuy nhiên, quy định của Luật Thuế giá trị gia tăng, thương lái mua nông sản từ nông dân rồi đem bán lại cho doanh nghiệp xuất khẩu hoặc các doanh nghiệp là đầu mối thu gom sẽ nộp 5% VAT.

Luật đưa ra quy định như nêu trên nhằm hoàn thiện chuỗi giá trị ngành nông nghiệp khi khuyến khích doanh nghiệp xuất khẩu bao tiêu, thu mua trực tiếp sản phẩm từ người nông dân/hợp tác xã trực tiếp sản xuất, thay vì qua khâu trung gian là "thương lái" như hiện nay.

Nhìn vào thực tế của ngành nông nghiệp Việt Nam nói chung và khu vực Đồng bằng sông Cửu Long nói riêng, dù có rất nhiều chương trình, chính sách khuyến khích được đưa ra thời gian qua, nhưng cái bắt tay trực tiếp giữa doanh nghiệp xuất khẩu và nông dân/hợp tác xã còn gặp rất nhiều trục trặc.

Chẳng hạn, đối với ngành hàng lúa gạo, câu chuyện nông dân và doanh nghiệp bẻ kèo lẫn nhau đã trở thành chuyện thường ngày. Đây cũng là nguyên nhân chính khiến việc liên kết chuỗi giá trị ngành lúa gạo nói riêng và ngành nông nghiệp Việt Nam nói chung chưa thể thành công.

Câu hỏi được đặt ra, đó là với quy định “miễn thuế” khi nông dân tự sản xuất và bán sản phẩm chưa qua chế biến thành sản phẩm khác hoặc chỉ qua sơ chế thông thường có đủ sức hấp dẫn để doanh nghiệp xuất khẩu loại bỏ khâu trung gian (thương lái), chuyển sang mua trực tiếp từ nông dân hay không?

Chịu thuế nhưng không được khấu trừ, thương lái có thể sẽ "đẩy" về nông dân gánh. Ảnh: Trung Chánh

Đẩy thiệt thòi về nông dân

Rõ ràng, mục tiêu của chính sách là hoàn toàn đúng, nhưng thực tế của ngành nông nghiệp Việt Nam nói chung và Đồng bằng sông Cửu Long nói riêng, kênh tiêu thụ nông sản phụ thuộc rất lớn vào lực lượng thương lái.

Trong phạm vi bài viết này, KTSG Online chọn ngành hàng lúa gạo để minh chứng rõ hơn vấn đề nêu trên. Bởi lẽ, thứ nhất đây là ngành hàng có kênh tiêu thụ phụ thuộc gần như hoàn toàn vào thương lái; thứ hai, đang có những tác động khá lớn khi vụ lúa hè thu 2025 đang bước vào giai đoạn thu hoạch rộ ở Đồng bằng sông Cửu Long.

Thống kê của Cục trồng trọt và bảo vệ thực vật (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), cho thấy sản lượng lúa được sản xuất ra hàng năm của riêng Đồng bằng sông Cửu Long - nơi đóng góp 90-95% lượng gạo xuất khẩu hàng năm của cả nước - đạt khoảng 24 triệu tấn, trong đó, vụ lúa hè thu có sản lượng từ 8,5 đến 9 triệu tấn.

Thực tế hiện nay có khoảng 90% sản lượng lúa của nông dân được tiêu thụ qua kênh thương lái, trong khi doanh nghiệp (bao gồm doanh nghiệp tiêu thụ nội địa và xuất khẩu) mua trực tiếp từ nông dân chỉ khoảng 10%. Điều này có nghĩa, tương đương có khoảng 21,6 triệu tấn lúa của nông dân Đồng bằng sông Cửu Long được tiêu thụ qua kênh thương lái hay nói cách khác doanh nghiệp mua qua thương lái, tức có 21,6/24 triệu tấn lúa thuộc diện phải chịu thuế theo quy định của Luật Thuế giá trị gia tăng.

Dĩ nhiên, con số nêu trên có thể sẽ thấp hơn một ít trong thực tế, bởi tập quán của không ít hộ nông dân Đồng bằng sông Cửu Long đều giữ lại một phần lúa phục vụ cho tiêu dùng gia đình.

Thương lái mua từ nông dân không có thuế, nhưng khi bán lại cho doanh nghiệp sẽ chịu 5% VAT, thì điều gì sẽ xảy ra?

Rõ ràng, thương lái không được khấu trừ thuế đầu vào vì mua từ nông dân không có hóa đơn, nhưng phải xuất hóa đơn VAT 5% khi bán cho doanh nghiệp. Điều này, sẽ dẫn đến một hệ quả tất yếu, đó là buộc thương lại phải hạ giá mua lúa (nông sản) từ nông dân để đảm bảo biên lợi nhuận.

Quy định nêu trên áp dụng từ 1-7-2025, nhưng thực tế đang xảy ra tâm lý lo lắng, khiến không ít thương lái chủ động chọn giải pháp tạm ngưng thu mua hoặc chọn thay đổi hình thức thanh toán. Điều này, đang tạo ra một số tác động không nhỏ đến diễn biến giá lúa hiện nay ở Đồng bằng sông Cửu Long.

Trao đổi với KTSG Online, ông Vũ Phước Hậu, thương lái mua lúa ở khu vực tỉnh Kiên Giang - An Giang, thừa nhận hiện có rất nhiều thương lái chọn “tạm ngưng hoạt động, chờ xem xét tình hình”. Trong đó, riêng ông và một số đầu mối thu gom cho doanh nghiệp xuất khẩu chọn chuyển hướng mua bán thanh toán tiền mặt, thay vì chuyển khoản như trước đây.

Theo ông, do chuyển hướng sang thanh toán tiền mặt nên việc “quay vòng” dòng vốn để thu mua lúa từ nông dân diễn ra chậm hơn so với trước, khiến giá lúa tiếp tục sụt giảm. “Ít lái mua, mua chậm lại thì đương nhiên giá lúa sẽ giảm”, ông nói và cho biết.

Trao đổi với KTSG Online, ông Lê Văn Cần, nông dân có 6 héc ta diện tích sản xuất lúa ở huyện Vị Thủy, tỉnh Hậu Giang, cho biết hiện thương lái thu mua lúa rất chậm, giá giảm. “Thương lái cứ mua ngập ngừng, ngập ngừng vậy đó, chứ không xôn xao như năm trước”, ông nói.

Theo ông Cần, 3 trong 6 héc ta được ông thu hoạch cách đây một tuần, giống OM18 có giá 6.100 đồng/kg, nhưng phần diện tích còn lại (3 héc ta) vừa lấy cọc cách đây 3 ngày và thu hoạch vào ngày 25-5 âm lịch, tức ngày 20-6 có giá chỉ còn 5.900 đồng/kg, tức giảm 200 đồng/kg và thấp hơn vụ hè thu 2024 khoảng 1.700-1.800 đồng/kg. “Đối với giống OM5451 hiện chỉ còn 5.400 đồng/kg”, ông cho biết và thông tin, lợi nhuận với phần diện tích đã thu hoạch chỉ ở mức khoảng 1 triệu đồng/héc ta.

Còn ông T.P.V, một thương lái mua lúa ở khu vực Tiền Giang - Long An, cho biết khi VAT 5% chính thức có hiệu lực, việc giảm giá mua lúa từ nông dân là điều không thể tránh khỏi. “Kinh doanh phải có lợi nhuận, trong khi thuế phải đóng nên mình phải tính toán thôi”, ông nói.

Trung Chánh