Ghè quý của người Hà Lăng

VỐN QUÝ CỦA LÀNG

Ánh nắng cuối ngày lướt nhẹ qua gian nhà, rọi lên hai chiếc ghè cổ đặt trang trọng ở góc nhà già làng A Ghinh (85 tuổi, thôn Rờ Kơi). Đó là xêm jơ brông và k’năng lem - hai chiếc ghè đã cùng gia đình già trải qua bao thăng trầm.

Già A Ghinh kể, cha mẹ già từng sở hữu nhiều ghè quý. Mỗi chiếc là một phần gia sản, gắn với lễ nghi và những dịp sum họp của dòng họ. Thế nhưng, chiến tranh đã cuốn đi gần như tất cả. Nhiều chiếc ghè quý vỡ nát, thất lạc theo năm tháng, để rồi chỉ còn lại hai chiếc như chứng nhân của một thời đã xa.

Ghè k’năng lem.

Ghè xêm jơ brông.

Theo lời già A Ghinh, ngày xưa, một chiếc ghè quý có giá trị bằng chục con trâu. Nhà nào sở hữu nhiều ghè quý được xem là giàu có, quyền uy. Ghè càng quý thì càng được chế tác tinh xảo, với những hoa văn đắp nổi hình rồng, hạc, muông thú, thiên nhiên - biểu trưng cho sức mạnh và sự linh thiêng.

Không chỉ mang giá trị vật chất, ghè quý còn gắn với đời sống tâm linh của người Hà Lăng. Già A Ghinh bảo, người Hà Lăng quan niệm, ghè là nơi trú ngụ của thần linh, mang lại may mắn, bình an. Vì vậy, ghè luôn được đặt ở vị trí trang trọng, không được tùy tiện di chuyển. Chỉ khi gia đình cúng giàng (trời), ghè mới được mang ra để ủ rượu, dâng cúng tổ tiên và mời bà con trong làng chung vui.

Ở làng Đăk Đe, già làng A Ling (84 tuổi) đang sở hữu hai chiếc ghè quý. Hai chiếc ghè này đã trải qua ba đời người, chỉ được sử dụng trong những dịp lễ quan trọng của dòng họ và gia đình.

Già A Ling cho biết, ghè quý không chỉ bởi tuổi đời hay giá trị vật chất, mà còn bởi rượu ủ trong ghè có hương vị đậm đà hơn hẳn những chiếc ghè khác. Theo già, điều đó trước hết nhờ vào chất đất và kỹ thuật nung ghè của người xưa.

"Ghè quý được làm từ loại đất tốt, trải qua quá trình nung công phu nên giữ nhiệt ổn định, giúp men rượu lên đều, không gắt mà thơm lâu. Hơn nữa, những chiếc ghè đã được sử dụng qua nhiều thế hệ, men rượu thấm sâu vào thành ghè, tạo nên hương vị độc đáo mà ghè thường không có được", già A Ling nói.

Cũng theo già A Ling, vị ngon của rượu không chỉ đến từ men hay chất liệu của ghè mà còn vì yếu tố tâm linh. Người Hà Lăng tin rằng, khi rượu được ủ trong ghè quý, dưới sự chứng giám của giàng, hương vị sẽ đậm đà hơn và khi uống vào sẽ mang đến sự gắn kết, niềm vui cùng may mắn cho cả gia đình và dòng họ.

Bởi vậy, ghè quý không được sử dụng tùy tiện. Mỗi lần mang ghè ra ủ rượu đều phải chọn ngày lành, thực hiện đầy đủ các nghi thức cúng bái với thần linh và tổ tiên. Khi rượu đạt độ, gia chủ mời bà con trong làng cùng thưởng thức để thể hiện sự gắn bó và nếp sinh hoạt truyền thống.

Không chỉ hiện diện trong gia đình, ghè quý còn được gìn giữ tại nơi linh thiêng nhất của làng. Tại nhà rông làng Đăk Đe, cộng đồng đang lưu giữ một chiếc ghè cổ mang tên xêm bơ jay, được xem là quý nhất của xã Rờ Kơi.

Ghè quý xêm bơ jay ở làng Đăk Đe.

Chiếc ghè được đặt ở trung tâm nhà rông, chỉ được sử dụng trong những lễ lớn của làng như mừng nhà rông mới, mừng lúa mới, máng nước. Ông A Thiu (68 tuổi), người có uy tín làng Đăk Đe cho biết, ghè xêm bơ jay có từ thuở lập làng, được truyền qua nhiều thế hệ.

Ghè xêm bơ jay cao 75cm, thân nở đều, có tám tai xách, dung tích khoảng 80 lít. Theo ông A Thiu, ghè quý và ghè thường có thể phân biệt qua nhiều chi tiết, nhưng rõ nhất là hình dáng và sắc men.

"Ghè quý thường có nhiều tai xách, màu men sẫm, miệng ghè xoắn càng sâu thì giá trị càng cao. Riêng ghè xêm bơ jay có thêm điểm rất hiếm là tỷ lệ giữa miệng và đáy ghè cân xứng, tạo nên dáng vẻ hài hòa mà không chiếc ghè nào khác ở Rờ Kơi có được", ông A Thiu nói.

LƯU GIỮ CHO THẾ HỆ SAU

Già A Ling và A Ghinh xem việc truyền dạy về giá trị của những chiếc ghè quý là cách gìn giữ bền lâu nhất. Theo họ, nếu con cháu không hiểu được nguồn gốc, giá trị và ý nghĩa gắn với ghè, thì dù còn nguyên hình hài, những chiếc ghè quý cũng chỉ là vật vô tri. "Phải kể cho tụi trẻ biết ghè từ đâu mà có, quý ở chỗ nào, gắn với giàng, với làng ra sao. Có hiểu thì mới thương, mới biết trân trọng, giữ gìn", già A Ling nói.

Cùng chung suy nghĩ, già A Ghinh cho rằng việc gìn giữ tri thức về ghè quan trọng không kém việc bảo quản hiện vật. "Những chiếc ghè còn lại là ký ức của cả dòng họ. Nếu mình không kể, không dạy, mai này con cháu chỉ nhìn thấy mà không hiểu hồn cốt bên trong, ghè khi đó chẳng còn giá trị nữa", già A Ghinh bộc bạch.

Già A Ghinh chia sẻ về giá trị, ý nghĩa của những chiếc ghè quý.

Trăn trở của các già được những người có trách nhiệm trong cộng đồng thấu hiểu. Ông A Uyên - Bí thư Chi bộ kiêm trưởng thôn Đăk Đe cho biết, ông thường xuyên gặp gỡ các già làng để nghe kể, ghi chép lại câu chuyện gắn với từng chiếc ghè, từ đó vận động người dân cùng gìn giữ.

"Giữ ghè không chỉ là giữ một vật dụng, mà là giữ ký ức, giữ phong tục của người Hà Lăng. Khi bà con hiểu được giá trị ấy, việc bảo vệ sẽ trở thành ý thức tự thân", ông A Uyên nói.

Ông A Uyên (trái) tìm hiểu về ghè quý xêm bơ jay.

Phó Chủ tịch UBND xã Rờ Kơi Đoàn Thế An cho biết, ghè vẫn được người Hà Lăng sử dụng trong sinh hoạt thường ngày, nhưng những chiếc ghè tồn lại lâu đời, được xem là quý thì chỉ toàn xã chỉ còn khoảng 6 chiếc.

"Đây là hiện vật văn hóa đặc biệt của người Hà Lăng. Xã thường tuyên truyền, vận động người dân bảo quản cẩn trọng, không mua bán, không làm hư hại, để các giá trị ấy tiếp tục được trao truyền cho thế hệ sau", ông An cho biết.

Giữa nhịp sống hiện đại, khi nhiều giá trị truyền thống đứng trước nguy cơ mai một, câu chuyện được các già làng chắt chiu kể lại, cùng sự chung tay của cộng đồng và chính quyền đã và đang góp phần giữ cho những chiếc ghè quý tiếp tục hiện diện, phát huy giá trị.

Bài, ảnh: THU HIỀN