Giải bài toán bảo tồn di sản gắn với phát triển kinh tế

Du khách quốc tế tham quan khu vực di tích tại Thủ đô. Ảnh: N.Lộc

Vẫn còn những bất cập

Theo Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, công tác bảo tồn và phát huy di sản văn hóa trong gần 25 năm qua (kể từ khi Luật Di sản văn hóa được ban hành năm 2001) đã đạt được nhiều kết quả quan trọng, với nhiều di tích được bảo tồn; nhiều lễ hội, phong tục tập quán có nguy cơ mai một của 54 dân tộc Việt Nam được phục dựng...

Đặc biệt, Việt Nam đã có 13 di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại và cần thiết được bảo vệ khẩn cấp, như: Nhã nhạc - Nhạc Cung đình Việt Nam; Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên...

“Với bề dày văn hóa và hệ thống di sản phong phú, Việt Nam có tiềm năng lớn để khai thác di sản văn hóa trong phát triển kinh tế, đặc biệt là du lịch” - Cục trưởng Cục Di sản văn hóa (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) Lê Thị Thu Hiền cho biết; đồng thời nhấn mạnh, những kết quả đạt được trong bảo tồn, phát huy giá trị di sản còn góp phần không nhỏ trong việc giáo dục cho thế hệ trẻ về bản sắc văn hóa dân tộc.

Nhà hát Lớn Hà Nội - công trình di sản mang tính biểu tượng của ngành văn hóa - đã được bảo tồn và phát huy tốt giá trị. Ảnh: N.Lộc

Bên cạnh những kết quả đạt được, công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa cũng đã bộc lộ nhiều mặt hạn chế như thủ tục hành chính về tôn tạo, khai thác, sử dụng, phát huy giá trị di sản văn hóa còn phức tạp; thiếu phân cấp, cơ chế chính sách chưa đồng bộ; chưa huy động hiệu quả nguồn lực xã hội hóa…

Những bất cập trong công tác bảo tồn di sản cũng từng được Kiểm toán nhà nước chỉ ra qua kiểm toán, trong đó có việc huy động nguồn lực cho công tác bảo tồn di sản còn hạn chế; chưa thực hiện đúng quy trình, quy định về bảo tồn…

Đơn cử, tại kết quả kiểm toán năm 2024 đối với hoạt động quản lý, bảo tồn và phát triển các di tích, di sản trên địa bàn tỉnh Quảng Nam (nay là TP. Đà Nẵng), Kiểm toán nhà nước chỉ rõ: UBND tỉnh Quảng Nam chưa ban hành mức thu và cơ chế quản lý sử dụng nguồn thu phí tham quan tại làng gốm Thanh Hà và làng rau Trà Quế theo quy định; Quy chế quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh có một số quy định còn bất cập và chưa phù hợp; đề nghị xếp hạng 2 di tích cấp quốc gia đặc biệt chưa đúng quy định Luật Di sản văn hóa và Nghị định số 98/2010/NĐ-CP quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Di sản văn hóa và Luật Sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Di sản văn hóa.

Các di tích đã xếp hạng hầu hết chưa được kiểm tra, rà soát tình trạng sở hữu và cấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất theo Nghị định số 43/2014/NĐ-CP; UBND TP. Hội An cấp phép xây dựng, sửa chữa, tu bổ 284 di tích nhà ở nằm trong khu vực bảo vệ di tích của di sản văn hóa thế giới khi chưa có sự đồng ý bằng văn bản của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.

Bảo tồn di sản gắn với phát triển du lịch và kinh tế sáng tạo

Thực tiễn công tác quản lý văn hóa nói chung và bảo tồn di sản nói riêng đang đặt ra yêu cầu công tác bảo tồn và phát triển văn hóa cần phải gắn với phát triển du lịch, kinh tế sáng tạo.

Cụ thể, theo TS. Vũ Diệu Trung - Giám đốc Trung tâm Dữ liệu di sản văn hóa, công tác bảo tồn di sản văn hóa phải gắn với quảng bá hình ảnh di sản nhằm mục tiêu phát triển du lịch để phát triển kinh tế - xã hội ở từng địa phương. “Nếu thực hiện tốt vấn đề này sẽ đồng thời giải quyết được bài toán thu hút nguồn lực đầu tư trở lại cho di sản, cũng như nâng cao ý thức, trách nhiệm của người dân trong việc bảo vệ di sản” - TS. Trung cho biết.

Việc di sản được bảo tồn và phát huy tốt sẽ mang lại giá trị kinh tế lớn, với khái niệm dần trở nên quen thuộc: Kinh tế di sản. Ảnh: N.Lộc

Nhấn mạnh một trong những mục tiêu quan trọng của Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa giai đoạn 2025-2035 đã được Quốc hội thông qua là bảo tồn di sản, PGS,TS. Bùi Hoài Sơn (Đoàn Đại biểu Quốc hội TP. Hà Nội) khi trao đổi với Báo Kiểm toán đã lưu ý rằng, việc phân bổ nguồn lực của Chương trình cần gắn với lợi thế vùng miền, tránh tư duy bình quân. Các địa phương phải coi chương trình không chỉ là gói hỗ trợ mà là cơ hội kiến tạo những sản phẩm văn hóa đặc trưng, tạo dấu ấn cạnh tranh, hình thành chuỗi giá trị gắn với du lịch và kinh tế sáng tạo.

Việc tạo được giá trị này, theo PGS,TS. Bùi Hoài Sơn, đòi hỏi năng lực quản trị của lãnh đạo địa phương, sự tham gia của cộng đồng và doanh nghiệp, cũng như sự giám sát chặt chẽ của Kiểm toán nhà nước, để mọi đồng vốn đầu tư cho văn hóa đều đem lại “lợi nhuận kép”: vừa nâng cao đời sống tinh thần, vừa tạo động lực kinh tế - xã hội.

Trong bối cảnh nguồn ngân sách dành cho văn hóa có hạn, các ý kiến cũng cho rằng cần sớm có quy định cụ thể để huy động nguồn lực từ xã hội, như có những chính sách ưu đãi thuế, đất đai..., nhằm khuyến khích các doanh nghiệp, doanh nhân đầu tư tài chính cho việc tổ chức các lễ hội truyền thống, giới thiệu di sản để quảng bá hình ảnh di sản văn hóa, qua đó thúc đẩy công tác xúc tiến, quảng bá cho chính doanh nghiệp.

Điều này cũng khẳng định chủ trương nhất quán của Đảng, Nhà nước về phát triển văn hóa trong thời kỳ mới: Không có văn hóa, kinh tế đơn thuần, tách biệt, mà cần có sự liên kết, gắn bó chặt chẽ và tác động lẫn nhau để tạo ra giá trị lớn hơn, bền vững hơn.

Du khách tham quan không gian trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam

Dẫn chứng từ câu chuyện của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam - một trong những bảo tàng khá thành công trong việc huy động nguồn lực xã hội hóa cho công tác bảo tồn, khai thác giá trị di sản - TS. Nguyễn Anh Minh - Giám đốc Bảo tàng cho biết, nhờ sự tham gia của doanh nghiệp, đơn vị đã có thêm nguồn lực để đẩy mạnh việc chuyển đổi số, đưa các chương trình tham quan, trải nghiệm ảo đến với công chúng để tăng độ hấp dẫn của không gian trưng bày.

Từ dẫn chứng cụ thể và qua nghiên cứu các quy định pháp luật liên quan, TS. Nguyễn Minh Anh đề nghị, cơ quan chức năng cần sớm nghiên cứu, bổ sung quy định về hợp tác công - tư trong lĩnh vực văn hóa, cũng như có giải pháp đủ mạnh để thúc đẩy sự tham gia của doanh nghiệp tư nhân vào lĩnh vực này.

Trong bối cảnh mới, với yêu cầu huy động mọi nguồn lực cho đất nước phát triển đột phá, các ngành chức năng, địa phương cần chú trọng khai thác giá trị của di sản, cũng như giải quyết mối quan hệ giữa bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa với giá trị kinh tế của các di sản. Đây cũng vấn đề bức thiết được đặt ra để phát huy hơn giá nữa giá trị của văn hóa, đưa văn hóa thực sự trở thành "sức mạnh mềm" để phát triển đất nước bền vững theo đúng định hướng của Đảng./.

N.LỘC