Giải pháp giảm nghèo thực chất, bền vững

Nước duy nhất ở châu Á triển khai chương trình giảm nghèo đa chiều, bao trùm và bền vững

Đói nghèo là một thứ giặc (giặc đói, giặc dốt, giặc ngoại xâm)đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh sớm chỉ ra từ khi nước nhà mới giành được độc lập. Người yêu cầu việc xóa đói, giảm nghèo cũng quan trọng và cấp bách như diệt giặc: "Chúng ta đã tranh được tự do, độc lập rồi mà dân cứ chết đói, chết rét, thì tự do, độc lập cũng không làm gì. Dân chỉ biết rõ giá trị của tự do, của độc lập khi mà dân được ăn no, mặc đủ".

Thấm nhuần tư tưởng đó, những năm qua, mặc dù còn nhiều khó khăn nhưng Đảng và Nhà nước ta luôn dành nguồn lực cho công tác xóa đói, giảm nghèo, cải thiện đời sống của nhân dân, khẳng định đó là chủ trương, mục tiêu xuyên suốt, yêu cầu các cấp, các ngành, mọi tầng lớp nhân dân đặc biệt quan tâm hỗ trợ và tập trung thực hiện. Việt Nam đã xây dựng và thực hiện hàng loạt chính sách hướng đến mục tiêu giảm nghèo đa chiều, bao trùm và bền vững. Trong đó, trọng tâm là ba chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới, giảm nghèo bền vững và phát triển kinh tế-xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.

Nhờ đó, công cuộc giảm nghèo đã đạt được những kết quả đầy ấn tượng. Việt Nam đã hoàn thành trước thời hạn 10 năm Mục tiêu phát triển Thiên niên kỷ về xóa nghèo, trở thành điểm sáng về giảm nghèo so với quốc tế khi là nước duy nhất ở châu Á triển khai chương trình giảm nghèo đa chiều, bao trùm và bền vững.

Chúng ta hãy ở bên cạnh, đặt mình vào hoàn cảnh của những người nghèo, của những số phận kém may mắn để giúp đỡ bằng tấm lòng, bằng cảm xúc của trái tim, bằng sự thấu hiểu, bằng sự trân trọng, nâng niu và cảm thông sâu sắc. (Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính phát biểu tại Chương trình "Cả nước chung tay vì người nghèo" hưởng ứng Ngày Quốc tế xóa nghèo và Ngày vì người nghèo Việt Nam (năm 2022).

Thủ tướng Phạm Minh Chính phát biểu tại Chương trình phát động hỗ trợ xóa nhà tạm, nhà dột nát (tháng 10-2024). Ảnh: TỐNG GIÁP

Bất chấp những ảnh hưởng tiêu cực của đại dịch Covid-19 và suy thoái kinh tế toàn cầu, kết quả giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021-2025 vẫn đạt được những kết quả đáng khích lệ. Năm 2023, ước tính tỷ lệ hộ nghèo theo chuẩn đa chiều tiếp tục giảm 1,1% so với năm 2022, đạt và vượt mục tiêu Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng, Nghị quyết của Quốc hội đã đề ra. Tại nhiều tỉnh, thành phố, đời sống hộ nghèo, hộ cận nghèo, địa bàn lõi nghèo được cải thiện đáng kể. Đáng chú ý, có 9 xã đặc biệt khó khăn vùng bãi ngang, ven biển và hải đảo giai đoạn 2021-2025 thoát khỏi tình trạng đặc biệt khó khăn.

Thông qua những chính sách, phong trào tốt đẹp, nhân văn, công cuộc xóa đói, giảm nghèo có sự tham gia hỗ trợ của các tổ chức, đoàn thể, cá nhân ở trong và ngoài nước. Hàng chục nghìn tỷ đồng đã được quyên góp, ủng hộ giúp xây mới và sửa chữa hàng trăm nghìn căn nhà cho người nghèo, người có hoàn cảnh khó khăn; hỗ trợ hàng triệu lượt người nghèo khám, chữa bệnh…

Công cuộc giảm nghèo ở nước ta đạt những kết quả ấn tượng.

Trong Quân đội, theo thông tin từ Cục Dân vận, Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam, chỉ tính riêng 10 năm (2013-2023), toàn quân đã tham gia ủng hộ, xây tặng gần 8.000 "Nhà Đại đoàn kết", hơn 10.500 "Nhà tình nghĩa", “Nhà đồng đội” trên địa bàn cả nước, tặng hộ nghèo, hộ cận nghèo và các quân nhân, công nhân, viên chức quốc phòng, người lao động công tác trong Quân đội gặp khó khăn về nhà ở.

Quân đội tham gia ủng hộ, xây tặng nhiều "Nhà Đại đoàn kết", "Nhà tình nghĩa", “Nhà đồng đội” trên địa bàn cả nước, tặng hộ nghèo, hộ cận nghèo...

Trong quá trình thực hiện công cuộc giảm nghèo, xuất hiện nhiều gương mặt tiêu biểu, nhiều phong trào, mô hình mới, cách làm hay, hiệu quả, giúp nhiều cảnh đời thoát khỏi nghịch cảnh, xây dựng cuộc sống ấm no. Đặc biệt là sự chủ động vươn lên của chính người dân. Theo ghi nhận của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, tại nhiều địa phương, có hàng trăm hộ nghèo chủ động viết đơn xin thoát nghèo và chủ động nhường quyền hỗ trợ cho hộ khác. Nhiều hộ tự mình vươn lên thoát nghèo, thậm chí làm giàu và quay trở lại giúp đỡ cộng đồng.

Phó trưởng đoàn chuyên trách Đoàn Đại biểu Quốc hội tỉnh Đồng Tháp, Ủy viên Ủy ban Pháp luật của Quốc hội Phạm Văn Hòa cho rằng, các biện pháp giảm nghèo mới ngày càng được chú trọng, mục tiêu không chỉ giúp hộ nghèo đủ cơm ăn, áo mặc mà còn bảo đảm để người dân tiếp cận bình đẳng, đầy đủ các dịch vụ xã hội cơ bản, đáp ứng nhu cầu sống tối thiểu về y tế, giáo dục, nhà ở, nước sạch, vệ sinh, thông tin...

Vẫn còn gần 1,6 triệu hộ nghèo, hộ cận nghèo

Thành tựu đạt được là vô cùng quan trọng song cuộc chiến “diệt giặc đói nghèo” vẫn còn nhiều gian nan, trăn trở khi đến nay cả nước vẫn còn gần 1,6 triệu hộ nghèo, hộ cận nghèo; trong đó, có khoảng 315.000 hộ thiếu hụt về chất lượng nhà ở; vẫn còn nhiều người dân, nhất là ở vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, miền núi, biên giới, hải đảo… còn nhiều khó khăn, thiếu thốn. Những thách thức từ nội tại, ảnh hưởng của đại dịch, thiên tai, bão lũ… khiến cuộc sống của nhiều người dân, nhất là đồng bào ở vùng sâu, vùng xa, vùng dân tộc thiểu số vốn đã nghèo khó càng bị tác động nhiều hơn.

Trong khi đó, theo các chuyên gia, công tác giảm nghèo ở nước ta còn tồn tại một số hạn chế, bất cập. Theo Phó trưởng đoàn chuyên trách Đoàn Đại biểu Quốc hội tỉnh Đồng Tháp, Ủy viên Ủy ban Pháp luật của Quốc hội Phạm Văn Hòa, đó là giảm nghèo chưa bền vững, phân hóa giàu nghèo, phân hóa giữa các vùng miền có xu hướng mở rộng. Tình trạng thiếu việc làm ở nông thôn, ở vùng đô thị hóa và thất nghiệp ở thành thị còn nhiều. Nguồn lực để thực hiện an sinh xã hội còn hạn chế, chủ yếu dựa vào ngân sách nhà nước, với diện bao phủ và mức hỗ trợ thấp, chưa theo kịp với sự phát triển của nền kinh tế.

Bên cạnh đó, khả năng cân đối giữa nguồn lực và sử dụng của hệ thống an sinh xã hội, kể cả các quỹ bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế và các chế độ bảo trợ xã hội còn hạn chế và gặp thách thức lớn cả trước mắt, cũng như trong trung và dài hạn. Chất lượng cung cấp các dịch vụ an sinh xã hội, đặc biệt là dịch vụ y tế còn hạn chế, chưa đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội và sự gia tăng mức sống của dân cư….

“Một bất cập đáng chú ý là, do chính sách hỗ trợ giảm nghèo được thiết kế theo hướng nhân văn, ai nghèo cũng được hỗ trợ và có quá nhiều chính sách ưu đãi với hộ nghèo, người nghèo nên một bộ phận người nghèo có tư tưởng ỷ lại, không muốn thoát nghèo để tiếp tục thụ hưởng sự hỗ trợ đó. Nhiều hộ tự bằng lòng với cuộc sống hiện tại, thiếu ý thức vươn lên thoát nghèo, một số ít còn lười lao động...”, ông Phạm Văn Hòa chỉ rõ.

Giảm nghèo thực chất và câu chuyện "con cá" hay "cần câu"

Xuất phát từ những bất cập, kém hiệu quả trong việc hỗ trợ và nhận hỗ trợ thoát nghèo, từ lâu, nhiều ngườiđã đặt câu hỏi: “Trao con cá hay cần câu” cho người nghèo?

Về vấn đề này, Thủ tướng Phạm Minh Chính khi phát biểu tại Chương trình "Cả nước chung tay vì người nghèo" hưởng ứng Ngày Quốc tế xóa nghèo và Ngày vì người nghèo Việt Nam (năm 2022) đã từng chỉ rõ: “Chúng ta cần nhận thức và hành động rõ ràng, đó là cả hai. Chúng ta cần giúp đỡ vật chất để người nghèo giải quyết được cuộc sống trước mắt. Nhưng ở tầm nhìn xa, chúng ta cần tạo cơ chế, chính sách phù hợp, hiệu quả, được ví như "cần câu" để người nghèo thoát nghèo bền vững”.

Theo các chuyên gia, muốn giảm nghèo bền vững, nguyên tắc cho "con cá" và "cần câu" phải được cân nhắc áp dụng phù hợp cho từng hoàn cảnh hộ nghèo, từng thời điểm, đồng thời cần tách bạch mục tiêu trong từng chính sách đầu tư hỗ trợ sản xuất. Đại biểu Quốc hội tỉnh Hải Dương Đinh Thị Ngọc Dung khi thảo luận về chương trình mục tiêu quốc gia về giảm nghèo bền vững tại nghị trường Quốc hội mới đây đã chỉ ra rằng, có nhiều loại hộ nghèo khác nhau với các nguyên nhân khác nhau: Nghèo do không có vốn, không có đất canh tác, do già, ốm đau, tai nạn không có sức lao động, do thiếu kiến thức, kỹ năng lao động, do không chăm chỉ. Vì vậy, để chính sách thu hút đầu tư vào sản xuất phát huy hiệu quả cần tách bạch mục tiêu trong từng chính sách, không nên lồng ghép mục tiêu an sinh xã hội trong chính sách hỗ trợ phát triển.

Đồng bào dân tộc Vân Kiều, thị trấn Lao Bảo (Hướng Hóa, Quảng Trị) và cán bộ, chiến sĩ Đồn Biên phòng Cửa khẩu quốc tế Lao Bảo. Ảnh: qdnd.vn

“Chính sách hỗ trợ cần được xây dựng dựa trên quan hệ và các quy luật của thị trường, phù hợp với điều kiện thực tế. Theo đó, chính sách hỗ trợ phát triển về nâng cao năng suất và hiệu quả kinh tế nên hướng tới các doanh nghiệp, hộ gia đình có năng lực sản xuất. Còn chính sách an sinh xã hội, trợ giúp hộ đói, hộ nghèo thì nên hướng tới các đối tượng người già, người yếu thế không có khả năng lao động, người dân tộc vùng sâu, vùng xa. Như vậy mới phát huy được toàn diện từng chính sách, đáp ứng mục tiêu giảm nghèo đa chiều, bao trùm, bền vững, hạn chế được tái nghèo, phát sinh nghèo. Muốn giảm nghèo bền vững, nguyên tắc trao “con cá” hay “cần câu” phải được cân nhắc áp dụng phù hợp cho từng hoàn cảnh hộ nghèo, từng thời điểm”, đại biểu Đinh Thị Ngọc Dung đưa ra phân tích.

Ngoài ra, đại biểu Đinh Thị Ngọc Dung cũng nhấn mạnh quan điểm, các chính sách hỗ trợ trực tiếp hiện nay quan trọng nhưng không nên làm đại trà trong một thời gian dài; chỉ tập trung hỗ trợ “cần câu” cho những người biết câu, chuyển từ hình thức “cho không” là chủ yếu sang hình thức cho vay.

Đồng quan điểm trên, Phó trưởng đoàn chuyên trách Đoàn Đại biểu Quốc hội tỉnh Đồng Tháp, Ủy viên Ủy ban Pháp luật của Quốc hội Phạm Văn Hòa dẫn thực tế cho rằng không phải ai có cần câu cũng đều…câu được cá. Theo đại biểu Phạm Văn Hòa không ít trường hợp được trao “cần câu” vốn đầu tư vào chương trình, dự án, xây dựng mô hình... nhưng do cách làm chưa đến nơi, đến chốn nên thất bại, “không câu được cá”, gây lãng phí, không thu hồi được vốn.

Bên cạnh đó, ngoài việc phải đầu tư vốn, xây dựng các mô hình xóa đói, giảm nghèo, muốn giúp người dân thoát nghèo bền vững, vươn lên làm giàu cần có các giải pháp nâng cao dân trí, trình độ văn hóa. Do đó, trao “cần câu” không chỉ thuần túy là đầu tư vốn, mà về lâu dài, đó là giáo dục, đào tạo, dạy nghề, đưa khoa học kỹ thuật vào sản xuất. Trao “cần câu” hay “con cá” không chỉ bằng tấm lòng, mà phải có cách làm thiết thực, hiệu quả, giúp hộ nghèo ý thức vươn lên thoát nghèo và làm giàu, để giảm nghèo là thực chất chứ không phải là chỉ tiêu.

Trao “cần câu” không chỉ thuần túy là đầu tư vốn, mà về lâu dài, đó là giáo dục, đào tạo, dạy nghề, đưa khoa học kỹ thuật vào sản xuất. Trao "cần câu” hay “con cá” không chỉ bằng tấm lòng, mà phải có cách làm thiết thực, hiệu quả, giúp hộ nghèo ý thức vươn lên thoát nghèo và làm giàu, để giảm nghèo là thực chất chứ không phải là chỉ tiêu.

Phó trưởng đoàn chuyên trách Đoàn Đại biểu Quốc hội tỉnh Đồng Tháp, Ủy viên Ủy ban Pháp luật của Quốc hội Phạm Văn Hòa.

Chung quan điểm, ông Trần Quang Minh, Phó chủ tịch Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tỉnh Quảng Bình, đại biểu Quốc hội tỉnh Quảng Bình cũng cho rằng, cần xem lại việc đào tạo nghề cho người nghèo, tránh lãng phí và kém hiệu quả. Cần đưa tiêu chí để đánh giá và xét danh sách cộng đồng nghèo để có cơ sở triển khai hỗ trợ cộng đồng đối với những nội dung cần thiết. Cần đánh giá đúng thực trạng về việc giảm nghèo hiện nay đã thực chất hay chưa.

Trước thực tế có nhiều trường hợp chỉ mong được tiếp tục trong diện hộ nghèo để được hưởng các chế độ, chính sách hỗ trợ, ưu tiên giảm nghèo, đồng chí Đỗ Chí Nghĩa, Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội, đại biểu Quốc hội tỉnh Phú Yên chia sẻ: Sự hỗ trợ của cộng đồng, các chương trình, các chính sách của Nhà nước chỉ có ý nghĩa khi các chủ thể chính có ý thức, ý chí vươn lên, tự lực cánh sinh để thoát nghèo. Do vậy, cần thay đổi nhận thức của các chủ thể tham gia là người dân và giao quyền cho họ tự chủ quyết định cách thức triển khai của từng chương trình, dự án cụ thể tại địa phương

Bài, ảnh: VĂN DUYÊN - NGUYỄN THẢO