Giải pháp tài chính bền vững cho công tác bảo tồn đa dạng sinh học

Hội thảo phân tích một số cơ chế tài chính bền vững gắn với thực tiễn tại hành lang Phong Điền - Sao La

Thiếu nguồn lực ổn định

Trong giai đoạn 2021-2025, cơ chế tài chính hỗ trợ quản lý và bảo tồn hành lang đa dạng sinh học Phong Điền - Sao La bao gồm ngân sách công, cơ chế chi trả dịch vụ môi trường rừng, các sản phẩm tín dụng chính sách và thương mại, cùng các khoản tài trợ ODA/dự án quốc tế và cơ chế hợp tác công - tư. Những nguồn lực này đã phối hợp để cung cấp cả vốn vận hành (tuần tra, bảo vệ rừng, phòng cháy chữa cháy), vốn đầu tư (phục hồi, trồng rừng, cơ sở hạ tầng nhỏ) và vốn vay để phát triển sinh kế bền vững cho cộng đồng.

Tuy ngân sách công và các chương trình mục tiêu quốc gia là nguồn lực nền tảng và có quy mô lớn, hỗ trợ nhiều lĩnh vực, trong đó có bảo tồn và phát triển sinh kế bền vững, song việc huy động các nguồn lực này cho hành lang Phong Điền - Sao La vẫn gặp một số thách thức. Cụ thể, mặc dù đã có các chương trình và chính sách phát triển lâm nghiệp, nhưng nguồn vốn còn được phân bổ theo từng chương trình, dự án riêng lẻ, dẫn đến khó khăn trong việc lồng ghép đồng bộ và triển khai các giải pháp tài chính dài hạn. Điều này đặt ra nhu cầu xem xét cơ chế kết nối giữa các chương trình và chính sách hiện hành để tối ưu hóa hiệu quả hỗ trợ bảo tồn và sinh kế cộng đồng.

Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Nguyễn Đại Anh Tuấn cho rằng, ngân sách công đầu tư cho các xã tại hành lang giai đoạn 2021-2025 thông qua các chương trình mục tiêu quốc gia (CTMTQG), cơ chế chi trả dịch vụ môi trường rừng (DVMTR), thỏa thuận mua giảm phát thải (ERPA), ngân sách địa phương và chương trình phát triển lâm nghiệp là rất lớn và đóng vai trò trụ cột. Đặc biệt trong việc hỗ trợ tuần tra và bảo vệ rừng, qua đó gián tiếp góp phần duy trì đa dạng sinh học. Tuy nhiên, phần vốn dành trực tiếp cho các hoạt động bảo tồn đa dạng sinh học chuyên biệt như phục hồi sinh cảnh, giám sát loài, quản lý khu bảo tồn… còn hạn chế và chưa có thống kê tách biệt trong ngân sách chính thức.

Nhận định này cũng được Ban quản lý Khu dự trữ thiên nhiên Phong Điền và Sao La khẳng định, khi các đơn vị cho rằng ngân sách dành cho hoạt động bảo tồn chuyên sâu về đa dạng sinh học vẫn thiếu nguồn lực tài chính ổn định. Theo Phó Giám đốc Khu dự trữ thiên nhiên Sao La Hồ Thị Thắng, các nguồn tài chính từ các dự án quốc tế tuy có quy mô nhỏ hơn, nhưng lại tập trung trực tiếp vào bảo tồn, giúp bổ sung khoảng trống của ngân sách công.

Qua các ý kiến của cộng đồng, chính quyền địa phương và các bên liên quan cho thấy một số hạn chế đặt ra, đó là cộng đồng cần vốn lớn cho sinh kế gắn với rừng nhưng khó tiếp cận tín dụng do thiếu tài sản thế chấp, hạn mức vay nhỏ và các gói tín dụng hiện có chưa phù hợp với nhu cầu vốn trung - dài hạn của lâm nghiệp. Cơ chế phân bổ vốn công (CTMTQG, ngân sách địa phương, DVMTR) còn thiếu linh hoạt, dẫn tới trùng lặp đầu tư hoặc bỏ sót nhóm thụ hưởng tiềm năng. Mức chi trả từ DVMTR và ERPA còn thấp, chưa tương xứng với nỗ lực bảo vệ rừng, giảm động lực dài hạn của các chủ rừng và cộng đồng. Các dự án quốc tế và tổ chức xã hội địa phương đã thử nghiệm nhiều sáng kiến giá trị nhưng thiếu cơ chế tài chính duy trì sau khi dự án kết thúc. Các công cụ tài chính xanh và thị trường carbon mới ở giai đoạn thử nghiệm, chưa trở thành nguồn vốn ổn định cho khu vực hành lang.

Cán bộ, nhân viên thuộc Khu dự trữ thiên nhiên Sao La tư vấn cho bà con về dịch vụ môi trường rừng

Cơ chế tài chính bền vững

Theo ông Võ Văn Dự, Chủ tịch Hội Chủ rừng Phát triển bền vững TP. Huế (HUE-FOSDA), cơ chế tài chính bền vững là tập hợp các chính sách, công cụ và nguồn lực tài chính từ khu vực công, tư và quốc tế, cùng với cách thức huy động, phân bổ và quản lý theo hướng ổn định, lâu dài và minh bạch. Tính bền vững ở đây không chỉ nằm ở việc duy trì nguồn lực sau khi dự án kết thúc, mà còn ở khả năng tạo ra dòng tài chính ổn định, ít phụ thuộc vào viện trợ ngắn hạn, đồng thời đảm bảo lợi ích công bằng giữa bảo tồn rừng, đa dạng sinh học và phát triển sinh kế cộng đồng.

Các ý kiến cũng cho rằng, dù còn nhiều thách thức, song hành lang Phong Điền - Sao La sở hữu tiềm năng lớn để xây dựng cơ chế tài chính bền vững. Trong đó bao gồm: Tích hợp các nguồn lực hiện có thông qua “ngân sách chung cấp xã” để tăng tính minh bạch, hạn chế trùng lặp và nâng cao hiệu quả. Phát triển cơ chế tài chính dài hạn cho cộng đồng như quỹ cộng đồng bền vững hoặc vốn quay vòng được chính thức hóa. Mở rộng khả năng tiếp cận tín dụng bằng cách đơn giản hóa thủ tục vay, thiết kế tín dụng xanh và huy động vai trò trung gian của tổ chức xã hội địa phương. Khai thác công cụ tài chính xanh và thị trường carbon, thử nghiệm trái phiếu xanh, quỹ vi mô xanh, kết nối ERPA với thị trường carbon tự nguyện quốc tế để huy động vốn tư nhân và nước ngoài. Nâng cao năng lực quản lý, giám sát và áp dụng công nghệ số trong theo dõi DVMTR, tín chỉ carbon, nhằm tăng minh bạch và tạo niềm tin cho nhà đầu tư.

Ông Tôn Thất Minh Khánh, đại diện tư vấn Dự án cơ chế tài chính bền vững cho hành lang đa dạng sinh học, phân tích: Các cơ chế tài chính hiện có đã tạo nền tảng quan trọng nhưng vẫn hoạt động độc lập, thiếu kết nối và bổ trợ lẫn nhau. Trong bối cảnh nhu cầu vốn cộng đồng ngày càng tăng, việc thiết kế mô hình tài chính bền vững kết hợp ngân sách công, vốn tư nhân, cơ chế quốc tế và đóng góp cộng đồng là hết sức cấp thiết. Đây sẽ là cơ sở để bảo đảm tính bền vững dài hạn cho hành lang Phong Điền - Sao La, vừa duy trì giá trị đa dạng sinh học, vừa nâng cao sinh kế cộng đồng địa phương.

Hội thảo đề xuất một số cơ chế tài chính bền vững gắn với thực tiễn tại hành lang Phong Điền - Sao La. Trước hết là nâng cao hiệu quả chính sách DVMTR, bởi dù mỗi năm các xã trong hành lang nhận được một khoản chi trả ổn định ước khoảng 20-25 tỷ đồng. Phần lớn nguồn này dành cho tuần tra bảo vệ rừng và trích ra khoảng 10% dành cho sinh kế cộng đồng, nhưng chưa có ngân sách cho phục hồi sinh cảnh rừng.

Một hướng khác là hình thành “Quỹ xanh cộng đồng” địa phương, có thể thí điểm dựa trên kinh nghiệm vốn quay vòng ở một số xã như A Roàng, Thượng Quảng, Thượng Lộ (trước đây) để duy trì hỗ trợ cộng đồng sau khi dự án quốc tế kết thúc. Đồng thời, hành lang còn nhiều diện tích đất trống phân mảnh, nếu được đầu tư trồng rừng và khoanh nuôi sẽ tạo ra tiềm năng hấp thụ carbon đáng kể, làm cơ sở để tham gia thị trường carbon trong tương lai.

Theo các chuyên gia, về chính sách cần chú trọng hơn vào sự tham gia thực chất của cộng đồng và chính quyền địa phương trong quản trị tài chính, minh bạch trong phân bổ lợi ích và cơ chế giám sát. Các khuyến nghị cũng nhấn mạnh việc lồng ghép bảo tồn đa dạng sinh học với phát triển sinh kế tại chỗ. Điều này không chỉ giúp duy trì một hành lang rừng liên tục, mà còn mang lại lợi ích thiết thực cho người dân, qua đó tăng sự đồng thuận của cộng đồng và tính bền vững lâu dài của các cơ chế tài chính.

Bài, ảnh: Bá Trí