Giáo sư, phó giáo sư – Chức danh gắn với nhà giáo

Trong thời gian gần đây, dư luận một lần nữa lại xôn xao trước thông tin một số cán bộ, công chức, viên chức đang công tác tại các cơ quan ngoài ngành giáo dục nộp hồ sơ đăng kí xét đạt tiêu chuẩn chức danh phó giáo sư, giáo sư.

Điều đáng nói là sau khi được công nhận đạt tiêu chuẩn, thậm chí được bổ nhiệm chức danh, họ vẫn tiếp tục làm công tác quản lý, hành chính, không thực sự giảng dạy hoặc nghiên cứu trong môi trường đại học, viện nghiên cứu.

Điều này đã đặt ra câu hỏi: Chức danh giáo sư, phó giáo sư – rốt cuộc là minh chứng cho học thuật hay là danh xưng gắn với nghề giáo?

Một bước tiến căn bản trong quy trình xét và bổ nhiệm chức danh

Phải khẳng định rằng, Việt Nam đã có bước chuyển rất cơ bản và tích cực khi từ bỏ cơ chế “phong học hàm” vốn thiên về vinh danh để chuyển sang hình thức “xét đạt tiêu chuẩn và bổ nhiệm chức danh”.

Từ đó, việc xét chức danh giáo sư, phó giáo sư đã trở nên minh bạch, thống nhất hơn trên cả nước, với bộ tiêu chuẩn rõ ràng, bao gồm các tiêu chí về công trình khoa học, thời gian giảng dạy, hướng dẫn thạc sĩ, nghiên cứu sinh, khả năng sử dụng ngoại ngữ, phẩm chất đạo đức,…

Đặc biệt, điểm then chốt là người đạt chuẩn chỉ được bổ nhiệm chức danh khi đang công tác tại cơ sở giáo dục đại học hoặc viện nghiên cứu có chức năng đào tạo tiến sĩ. Điều này nhằm bảo đảm chức danh không chỉ là sự ghi nhận học thuật, mà còn gắn với vai trò, trách nhiệm nghề nghiệp.

Ảnh minh họa: giaoduc.net.vn

Chức danh không tách rời khỏi vị trí nghề nghiệp

Ở nhiều nước, chức danh giáo sư (Professor) hoặc phó giáo sư (Associate Professor) luôn gắn liền với vị trí công tác tại cơ sở giáo dục đại học hoặc viện nghiên cứu. Người ta không thể “có” danh xưng này nếu không đang thực hiện vai trò giảng dạy – nghiên cứu. Trong khi đó, tại Việt Nam, dù đã quy định rất rõ ràng, nhưng thực tế vẫn còn đâu đó, một số người mặc dù không công tác trong cơ sở giáo dục đại học nhưng vẫn mong được giáo sư, phó giáo sư.

Hệ quả là, có trường hợp được bổ nhiệm chức danh giáo sư, phó giáo sư nhưng thực chất lại không gắn bó thực sự với giảng đường, phòng thí nghiệm hay hoạt động học thuật.

Họ có thể giỏi chuyên môn, năng lực điều hành xuất sắc, nhưng việc “gắn mác” giáo sư, phó giáo sư trong một hệ thống mà chính chức danh đó lẽ ra phải phản ánh sự tận hiến cho giáo dục đại học đã trở nên khiên cưỡng.

Ghi nhận năng lực nhưng nên hướng đúng lối đi

Cần phải nhìn nhận khách quan rằng, có nhiều công chức, cán bộ ngoài ngành giáo dục vẫn âm thầm cống hiến cho khoa học: họ viết sách, công bố công trình quốc tế, tham gia hướng dẫn học viên, nghiên cứu sinh và cả giảng dạy ở các trường đại học. Những người như thế, nếu đạt đủ tiêu chuẩn, xứng đáng được ghi nhận về học thuật.

Tuy nhiên, ghi nhận đó không nhất thiết phải là chức danh giáo sư, phó giáo sư. Trong một hệ sinh thái học thuật lành mạnh, những cá nhân như vậy hoàn toàn có thể được vinh danh bằng các giải thưởng nghiên cứu, “học hàm” danh dự, hay trở thành thành viên các hội đồng khoa học chuyên ngành, viện hàn lâm.

Nếu thực sự tâm huyết với sự nghiệp giáo dục, những người đạt chuẩn nên được khuyến khích chuyển hẳn về công tác cơ hữu tại các cơ sở giáo dục đại học, điều này vừa giúp họ được bổ nhiệm đúng nghĩa, vừa tăng cường đội ngũ học thuật cho đại học, viện nghiên cứu.

Không thể mãi “mang danh mà không giữ nghiệp”

Một thực tế cũng cần được nêu ra là có giáo sư, phó giáo sư sau khi được bổ nhiệm, nhưng rồi lại rời khỏi môi trường giáo dục. Khi đó, câu hỏi đặt ra là: liệu họ có còn nên sử dụng danh xưng giáo sư, phó giáo sư như một phần chức danh thường xuyên trong hoạt động công vụ?

Đây không phải là vấn đề về quyền lợi, mà là câu chuyện của đạo lí học thuật. Ở các quốc gia có nền giáo dục đại học phát triển, một khi giảng viên thôi không làm việc tại trường đại học thì danh xưng giáo sư, phó giáo sư của họ cũng sẽ tự động không còn sử dụng. Họ có thể được gọi là “former professor” hay “emeritus professor” (giáo sư danh dự khi đã nghỉ hưu).

Chúng ta cũng nên tính đến việc làm rõ ranh giới ấy để bảo vệ sự nghiêm túc và giá trị của chính chức danh giáo sư, phó giáo sư, như những biểu tượng sống động của nghề giáo và nghiên cứu.

Để chức danh giáo sư, phó giáo sư xứng đáng với sứ mệnh người thầy

Một là, xem xét lại mối quan hệ giữa việc đạt chuẩn và việc bổ nhiệm chức danh. Chỉ nên bổ nhiệm giáo sư, phó giáo sư cho những người đang giữ vị trí cơ hữu tại các cơ sở giáo dục đại học hoặc viện nghiên cứu có đào tạo tiến sĩ.

Hai là, công nhận và vinh danh các nhà khoa học bằng hình thức khác. Những người có đóng góp học thuật đáng kể, dù không làm trong hệ thống giáo dục, vẫn có thể được trao tặng danh hiệu, giải thưởng, hoặc mời làm chuyên gia, nhà nghiên cứu hợp tác. Không cần thiết phải “hợp thức hóa” bằng chức danh giáo sư, phó giáo sư.

Ba là, hướng dẫn các trường hợp thôi giảng dạy, rời khỏi môi trường học thuật không sử dụng danh xưng giáo sư, phó giáo sư. Điều này giúp hình ảnh học hàm gắn chặt với trách nhiệm nghề nghiệp.

Bốn là, cần truyền thông nhấn về ý nghĩa của chức danh khoa học. Tạo dựng một cách hiểu đúng về chức danh giáo sư, phó giáo sư trong xã hội – không phải là vinh danh chung chung, mà là chức danh nghề nghiệp, gắn với sứ mệnh giảng dạy, nghiên cứu và truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ.

Trong môi trường giáo dục đại học, danh xưng chỉ là cái bóng, điều quan trọng là ánh sáng mà người thầy tỏa ra. Để mỗi chức danh phó giáo sư, giáo sư không chỉ là một dòng chữ trên bảng tên, một “chứng chỉ đạt chuẩn”, mà là minh chứng sống động cho một đời cống hiến cho tri thức, khoa học và các thế hệ sinh viên đang chờ được khai sáng.

Chỉ khi danh xưng đi liền với cống hiến, chỉ khi ánh sáng học thuật tỏa ra từ tâm huyết người thầy, thì giáo sư, phó giáo sư mới thật sự là ngọn hải đăng cho thế hệ học trò, và là cột mốc danh dự trong hành trình phát triển giáo dục đại học nước nhà.

Hà An