'Giữ lửa' di sản Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh trong đời sống đương đại

Lớp học dân ca ví, giặm tại CLB Dân ca xã Ngọc Sơn, một mô hình tiên phong không chỉ ở Thanh Chương cũ mà còn là điểm sáng toàn tỉnh Nghệ An. Ảnh Điền Bắc.

Nghệ nhân trẻ với đam mê bất tận

“Muốn nghe Ví, Giặm ân tình thì về xứ Nghệ quê mình mà nghe…”, giọng hát trầm ấm hòa cùng tiếng đàn nhị du dương của Nghệ nhân ưu tú (NNƯT) Nguyễn Tiến Khởi (SN 1972, xã Hương Khê, Hà Tĩnh) cất lên từ căn phòng nhỏ như lời mời gọi chúng ta cùng chìm đắm trong niềm đam mê dân ca ví, giặm với anh. Hơn 40 năm qua, Nghệ nhân Nguyễn Tiến Khởi cần mẫn lan tỏa niềm đam mê dân ca ví, giặm cho các thế hệ với mong muốn thể loại dân ca này như mạch nguồn chảy mãi không ngừng.

Nghệ nhân Nguyễn Tiến Khởi sinh ra trong gia đình nghèo ở miền núi xa xôi của Hà Tĩnh. Từ nhỏ anh đã là “hạt giống đỏ” trong các đội văn nghệ ở làng, xã. Từ lời ru của mẹ và những tiết mục văn nghệ trong những đêm biểu diễn Tết Trung thu, anh bị cuốn theo và mê đắm dân ca lúc nào không hay.

“Tốt nghiệp THPT, tôi tiếp tục vào TP Hồ Chí Minh theo học đàn, nhạc lý và học hát. Đặc biệt, khi tham gia câu lạc bộ (CLB) Văn nghệ Nguyễn Du, tôi được tiếp xúc với nhạc sĩ Trần Mạnh Chiến – nguyên Giám đốc Trung tâm đào tạo Văn hóa - Nghệ thuật Hà Tĩnh. Nếu quê nhà Hương Khê nuôi dưỡng tâm hồn tôi, thì những người thầy như nhạc sĩ Mạnh Chiến đã truyền thêm niềm yêu dân ca trong dòng máu để tôi có được ngày hôm nay. Dân ca ví, giặm gắn bó với tôi như máu thịt” - anh Khởi chia sẻ.

NNƯT Nguyễn Tiến Khởi không chỉ hát hay mà còn sáng tác trên 350 tác phẩm dân ca ví, giặm. Ảnh Hạnh Nguyên.

Không chỉ hát, Nghệ nhân Nguyễn Tiến Khởi còn viết và đạo diễn hàng trăm vở kịch ngắn, kịch hát dân ca, kịch thơ, sử thi phục vụ các hội diễn, hội thi, sự kiện từ địa phương đến trung ương. Với anh, dân ca ví, giặm không chỉ phục vụ đam mê mà còn là phương tiện truyền thông vô cùng giá trị để đưa đường lối chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, chuyển tải những thông tin, thông điệp cần thiết đến với người dân.

Anh còn là “ông cố vấn” cho tất cả các CLB, trường học, các tổ chức, đơn vị trong và ngoài tỉnh về các chương trình có tiết mục dân ca. Trong hành trình gìn giữ, bảo tồn và phát huy giá trị di sản Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh, NSƯT Nguyễn Tiến Khởi đã sáng tác hơn 350 tác phẩm, với nhiều giải thưởng đặc sắc.

Từ những cống hiến không ngừng nghỉ đó, năm 2013, anh Nguyễn Tiến Khởi vinh dự được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam tặng bằng công nhận danh hiệu Nghệ nhân dân gian và Huy chương Vì sự nghiệp bảo tồn văn nghệ dân gian. Năm 2019, anh được Chủ tịch nước tặng bằng công nhận danh hiệu Nghệ nhân ưu tú. Anh cũng là giáo dân đầu tiên ở Hà Tĩnh được công nhận nghệ nhân dân gian, NNƯT.

Nghệ nhân Võ Thị Hồng Vân (áo vàng, đeo kính) dạy hát dân ca ví, giặm cho các em nhỏ, các thành viên trong CLB do chị làm chủ nhiệm.

“Bà giáo làng” của những lớp học miễn phí

Giữa lòng xứ Nghệ, nơi những câu hò, điệu ví như mạch nguồn mát lành chảy qua bao thế hệ, có một người phụ nữ lặng lẽ nhưng bền bỉ góp sức thắp lên ngọn lửa đam mê và gìn giữ di sản dân ca ví, giặm – đó là Nghệ nhân nhân dân (NNND) Võ Thị Hồng Vân, “bà giáo làng” của những lớp học hát dân ca miễn phí, người truyền lửa cho bao thế hệ tiếp bước con đường âm nhạc truyền thống.

Sinh năm 1965 trong một gia đình nông dân ở xã Xuân Lâm, Nghệ An nơi được ví là “cái nôi” của Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh, từ nhỏ, Võ Thị Hồng Vân sớm bộc lộ niềm say mê âm nhạc dân gian. Từ thuở học trường làng, chị đã nổi bật như một “cây văn nghệ” đặc sắc. Năm 2009, sau nhiều năm tích cực hoạt động phong trào, với nhiều đóng góp cho ví, giặm, chị đề xuất thành lập và cho ra đời CLB Dân ca xã Ngọc Sơn - mô hình tiên phong không chỉ ở huyện Thanh Chương cũ mà còn là điểm sáng toàn tỉnh Nghệ An. Ngày ra mắt, CLB chỉ có 24 thành viên nhưng nhanh chóng trở thành “mái nhà chung” cho những người yêu dân ca, nơi cất lên những lời ca thắm đượm hồn quê.

Không chỉ tổ chức sinh hoạt định kỳ, CLB còn đảm nhiệm viết kịch bản, dàn dựng tiết mục phục vụ tuyên truyền các chủ đề xã hội, đồng thời tích cực tham gia hội thi, liên hoan và giành nhiều giải cao. Từ bước chân đầu tiên ấy, chị Hồng Vân dần trở thành người cầm lái cho nhiều hoạt động bảo tồn và phát huy dân ca ví, giặm không chỉ trong tỉnh mà còn vươn ra các tỉnh thành như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, Bắc Ninh, Bắc Giang…

Điều đặc biệt, ngôi nhà nhỏ của chị nằm bên ngã ba Cầu Rộ hơn 14 năm nay trở thành “lớp học dân ca miễn phí”, lớp học không bảng đen, phấn trắng, không thu học phí, nhưng đầy ắp tiếng cười, câu hát của người lớn và trẻ nhỏ. Mỗi dịp hè, lớp học của chị có 20 - 30 em, được chị dạy tận tình từ cách hát các làn điệu như ví đò đưa, giặm vè, giặm kể… đến cả phong cách biểu diễn, hóa thân nhân vật.

Hơn 40 năm gắn bó với dân ca, Nghệ nhân Võ Thị Hồng Vân đã sưu tầm, sáng tác hàng chục ca khúc, tổ khúc mới; mở hơn 25 lớp học dân ca với hơn 350 học viên; đóng góp thiết thực vào các phong trào văn nghệ ở địa phương, khu vực và toàn quốc.

Năm 2015, chị được phong tặng danh hiệu NNƯT và đến năm 2022, trở thành NNND duy nhất trong lĩnh vực văn hóa phi vật thể của tỉnh Nghệ An. Không chỉ vậy, chị còn nhiều lần đạt giải cao tại các cuộc thi dân ca… “Tôi chỉ mong dân ca ví, giặm mãi được trường tồn trong lòng thế hệ trẻ. Tôi sẽ còn hát, còn dạy hát đến khi không còn hát được nữa”, chị nói.

Hơn 40 năm qua, Nghệ nhân Nguyễn Tiến Khởi trở thành "ông cố vấn" cho rất nhiều trường học, đơn vị, tổ chức. Ảnh: Hạnh Nguyên.

Giải pháp để lan tỏa

Mặc dù các nghệ nhân như anh Nguyễn Tiến Khởi, chị Nguyễn Thị Hồng Vân… luôn nỗ lực trao truyền để Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh lan tỏa trong cộng đồng dân cư nhưng giữa cuồng quay của thời đại, loại hình nghệ thuật dân gian này vẫn phải đối mặt với những thách thức.

Bà Phan Thị Anh, Trưởng phòng Quản lý Di sản, Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch (VH-TT&DL) Nghệ An chia sẻ, dân ca ví, giặm hiện được bảo tồn trong nhiều điều kiện thuận lợi nhưng cũng không ít thách thức. Đó là, phần lớn nghệ nhân không sống bằng nghề hát chuyên nghiệp, chỉ tham gia các CLB dân ca theo hình thức tự nguyện. Lực lượng nắm giữ làn điệu cổ ngày càng ít do tuổi cao, sức yếu, trong khi lớp trẻ ít mặn mà học hát. Người thực hành chủ yếu ở độ tuổi trung niên, thiếu đội ngũ kế cận; số nghệ nhân có khả năng truyền dạy bài bản không nhiều, chủ yếu dạy truyền miệng trong sinh hoạt CLB. Vì thế, nguồn lực truyền dạy đang ngày một thu hẹp, đặt ra thách thức lớn cho việc bảo tồn di sản.

Bà Lê Thị Như Quỳnh – chuyên viên Phòng Quản lý Văn hóa, Sở VH,TT,DL Hà Tĩnh cho biết, trước 1/7/2025, riêng tỉnh Hà Tĩnh có 209 CLB Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh tương ứng với số xã, phường lúc đó. Tuy nhiên, sau khi sáp nhập đơn vị hành chính, Hà Tĩnh còn 69 xã, phường.

“Sở đang lập đề án để tham mưu cho HĐND tỉnh về việc bảo tồn, phát huy Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh trong giai đoạn hiện nay. Trong đó, dự thảo đề án đều đề xuất nâng mức hỗ trợ, thù lao cho các CLB, nghệ nhân… Tuy nhiên vấn đề đặt ra là có nên sáp nhập các CLB Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh như đơn vị hành chính cấp xã hay là để nguyên như trước đây. Để nguyên sẽ lan tỏa và phát huy tốt hơn dòng nhạc dân gian này nhưng không phù hợp với xu thế. Còn nhập lại dễ quản lý nhưng khó khăn cho các hội viên trong quá trình đi lại, hoạt động và sẽ co lại chứ không thể lan tỏa được. Vì thế, đây đang là câu chuyện đau đầu của đơn vị quản lý” - bà Lê Thị Như Quỳnh chia sẻ.

Bàn về vấn đề này, theo Nghệ nhân Nguyễn Tiến Khởi, nên giữ nguyên các CLB Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh như hiện nay mới có thể phát huy được di sản tốt hơn. Ngoài ra, cần tổ chức các sân chơi cho dân ca ví, giặm và các ngày lễ, Tết, phong trào, sự kiện lớn nhỏ ở các địa phương, đơn vị đều phải lồng các tiết mục dân ca ví, giặm để nó không bị mai một.

Hạnh Nguyên - Điền Bắc