Gỡ điểm nghẽn thể chế, chuyển từ quản lý sang kiến tạo

Khi thể chế "trói chân" nguồn lực

"Thể chế là điểm nghẽn của điểm nghẽn", nhận định này đã tồn tại qua nhiều nhiệm kỳ. Sau 5 năm nhìn lại, khâu được coi là "then chốt của then chốt" vẫn chưa được tháo gỡ triệt để.

Rõ nhất là TP.HCM. Dù giữ vai trò "đầu tàu kinh tế" và sở hữu cơ chế đặc thù Nghị quyết 98, nhưng Thành phố vẫn chưa tạo được sức bật như kỳ vọng.

Nguyên nhân cốt lõi nằm ở sự chồng chéo của hệ thống pháp luật và khâu thực thi kém hiệu quả.

Nhiều điểm nghẽn thể chế khiến nguồn của đất nước bị lãng phí (Ảnh: Việt Đức)

Tại Hội nghị tổng kết công tác phòng chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực nhiệm kỳ Đại hội XIII mới đây, ông Trần Văn Bảy -Chánh Thanh tra, và nay là Phó Chủ tịch UBND TP.HCM đã thẳng thắn chỉ ra những bất cập trong thể chế.

Ví dụ về công tác quản lý hành chính, ông Bảy cho biết, dù lãnh đạo Thành phố quyết liệt chỉ đạo "quản trị theo kết quả", nhưng quy trình hiện hành lại trở thành rào cản, gây lãng phí lớn cho Nhà nước và xã hội. Nguyên nhân là bởi những xung đột điển hình giữa luật khung và luật chuyên ngành.

Ông Trần Văn Bảy nói thêm: "Luật Tổ chức chính quyền địa phương quy định chỉ có 7-8 vấn đề thuộc thẩm quyền tập thể, còn lại là thẩm quyền của người đứng đầu. Nhưng các đạo luật chuyên ngành, không biết vô tình hay cố ý, cứ quy định chung chung là 'Ủy ban nhân dân'. Từ đó dẫn đến cách hiểu Ủy ban là tập thể. Khi thanh tra, kiểm tra, cứ đem quy định đó ra để xác định là vi phạm nguyên tắc tập trung dân chủ. Lâu nay chúng ta chưa có tổng kết, điều chỉnh về mặt thể chế để rút ngắn quy trình thủ tục, gây lãng phí thời gian, công sức".

Bên cạnh đó, lãng phí lớn nhất hiện nay nằm ở lĩnh vực đất đai - nơi được xem là điển hình của việc thể chế "trói chân" nguồn lực.

Theo ông Trần Văn Bảy, quá trình sửa đổi Luật Đất đai trước đây đã bỏ lỡ cơ hội tương thích với Luật Quản lý tài sản công.

Nhà nước tham gia quan hệ đất đai với ba tư cách: đại diện sở hữu toàn dân, cơ quan quản lý toàn diện và vai trò "ông chủ đất". Tuy nhiên, vai trò quản lý đất công do Nhà nước trực tiếp sử dụng chưa được giải quyết thấu đáo. Sự "lệch pha" này tạo tâm lý e ngại, sợ sai phạm trong bộ máy thực thi công vụ.

Cùng nói về vấn đề này, ông Nguyễn Toàn Thắng – Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường TP.HCM phân tích, Luật Đất đai 2024 mới áp dụng từ 1/7/2024, nhưng đến năm 2025 diễn ra việc tổ chức lại chính quyền địa phương hai cấp. Luật vừa đi vào cuộc sống đã bộc lộ bất cập. Việc sửa luật theo quy trình bài bản cần ít nhất 6-7 tháng.

Thể chế đang trói chân nguồn lực về đất đai (Ảnh: Việt Đức)

Nhưng đòi hỏi cấp thiết từ thực tiễn, đặc biệt là lĩnh vực đất đai buộc phải có những đột phá về thể chế, và phân cấp, phân quyền mạnh mẽ:

Ông Nguyễn Toàn Thắng phân tích: "Có những thiết kế luật, ngày trước chỉ nghĩ trong không gian TP.HCM thôi thì chúng ta có thể thiết kế như vậy. Nhưng với một không gian rộng lớn hiện nay, tổ chức chính quyền địa phương hai cấp hiện nay, nếu chúng ta không mạnh dạn thay đổi về thể chế thì chúng ta gần như không xử lý được. Bởi vì nó bất cập về pháp luật. kể cả cấp xã, phường cũng dám làm".

Từ "quản lý" sang "kiến tạo"

Đại hội XIV của Đảng đang đến gần với sứ mệnh khởi đầu "kỷ nguyên vươn mình". Đây là thời điểm đòi hỏi sự dũng cảm nhìn thẳng sự thật để cắt bỏ các "khối u" thể chế. Điểm nhấn trong dự thảo Văn kiện là sự thay đổi tư duy cốt lõi: chuyển dịch mạnh mẽ từ "quản lý" sang "kiến tạo".

Tinh thần mới là dứt khoát từ bỏ tư duy "không quản được thì cấm". Pháp luật phải được xây dựng để giải phóng nguồn lực, không phải để kìm hãm dưới danh nghĩa quản lý chặt chẽ.

Luật sư Nguyễn Văn Hậu, Ủy viên Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam (Ảnh: Việt Đức)

Luật sư Nguyễn Văn Hậu, Ủy viên Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam nhận định: 40 năm đổi mới đã đưa kinh tế Việt Nam vươn lên nhưng cũng bộc lộ giới hạn của thể chế hiện hành. Sự chồng chéo giữa các Luật: Đất đai, Đầu tư, Xây dựng… chính là kẽ hở cho "tham nhũng chính sách" và lợi ích nhóm.

Theo ông Nguyễn Văn Hậu, cần chuyển mạnh sang mô hình "Nhà nước kiến tạo phát triển" với tư duy "tự chủ chiến lược" trong lập pháp. Không sao chép máy móc mà chắt lọc tinh hoa quốc tế; chủ động xây hành lang pháp lý cho vấn đề mới thay vì thụ động chạy theo xử lý sự vụ.

Nguyên tắc cốt lõi là, Nhà nước chỉ làm những gì pháp luật cho phép, người dân được làm tất cả những gì pháp luật không cấm. Từ đó khai phóng sức sản xuất, khơi dậy sự đổi mới sáng tạo

Ông Hậu cũng nhấn mạnh vai trò của công nghệ trong hiện thực hóa chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm về hệ thống pháp luật "dễ nhớ, dễ hiểu, dễ thực hiện". Ứng dụng AI và Big Data giúp rà soát nhanh mâu thuẫn, chồng chéo – điều mà sức người khó làm xuể.

Ông Nguyễn Văn Hậu phân tích: "Pháp luật phải được viết bằng tư duy thực tiễn, ngôn ngữ trong sáng, dứt khoát. Chỉ khi dân 'hiểu' và 'nhớ' được pháp luật, thì phương châm 'Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng' mới thực sự đi vào cuộc sống, thay vì chỉ là khẩu hiệu".

Một vấn đề trong xây dựng thể chế được dự thảo Văn kiện nêu bật, đó là tinh thần chuyển từ "tiền kiểm" (xin - cho, cấp phép rườm rà) sang "hậu kiểm" (giám sát quá trình và kết quả), giúp doanh nghiệp và người dân chủ động hơn.

Song song đó là yêu cầu tinh gọn bộ máy theo nguyên tắc "một đầu mối" - một việc chỉ giao cho một cơ quan chủ trì. Hợp nhất các bộ, ngành có chức năng tương đồng sẽ xóa bỏ tình trạng "cha chung không ai khóc", giảm bớt quy định chồng chéo. Phương châm "địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm" sẽ được thể chế hóa mạnh mẽ hơn.

Ông Trần Thanh Trọng, Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Sáng Ban Mai (Ảnh: Thiên Lý)

Từ góc độ doanh nghiệp, ông Trần Thanh Trọng, Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Sáng Ban Mai bày tỏ kỳ vọng lớn.

Theo ông, nếu ưu tiên phát triển kinh tế và áp dụng triệt để hậu kiểm, doanh nghiệp sẽ đủ tự tin để bứt phá. Tuy nhiên, ông nhấn mạnh trách nhiệm hai chiều.

Ông Trần Thanh Tòng nói: "Về phía doanh nghiệp, cần xây dựng văn hóa thực hiện đúng ngay từ đầu để tránh bị hậu kiểm, tránh rủi ro pháp lý về sau. Còn cơ quan nhà nước, thay vì chỉ xử lý, hãy song song đồng hành, hướng dẫn doanh nghiệp làm đúng ngay từ đầu. Khi đó, kết thúc một công việc, cả cơ quan nhà nước lẫn doanh nghiệp đều rất thoải mái, không mất nhiều thời gian giải quyết hậu quả".

Bước vào kỷ nguyên mới, hoàn thiện thể chế là nhiệm vụ vừa cấp bách vừa lâu dài. Bằng việc khơi thông "điểm nghẽn" theo tư duy kiến tạo, ứng dụng công nghệ và phát huy trí tuệ xã hội, hệ thống pháp luật Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành bệ phóng vững chắc, đưa đất nước tiến vào kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.

Việt Đức/VOV-TP.HCM