Gỡ 'nút thắt' cơ chế để vực dậy vai trò đầu tàu của doanh nghiệp Nhà nước

Diễn đàn “Doanh nghiệp Nhà nước: Nâng cao năng lực cạnh tranh và vai trò dẫn dắt,” do Báo Điện tử Tiếng nói Việt Nam tổ chức, ngày 20/11. (Ảnh: Vietnam+)

Doanh nghiệp Nhà nước đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế quốc gia, giữ vị trí chủ lực trong nhiều ngành, lĩnh vực then chốt. Việc nâng cao hiệu quả hoạt động của khu vực kinh tế này là nhiệm vụ trọng tâm trong tiến trình cơ cấu lại nền kinh tế, đổi mới mô hình tăng trưởng và nâng cao năng suất lao động.

Tuy nhiên, doanh nghiệp Nhà nước đang đối mặt với nhiều thách thức, đòi hỏi những cải cách đột phá về cơ chế và quản trị để thực sự phát huy vai trò dẫn dắt trong bối cảnh mới. Đây cũng là nội dung trọng tâm được các chuyên gia, nhà quản lý thảo luận tại Diễn đàn “Doanh nghiệp Nhà nước: Nâng cao năng lực cạnh tranh và vai trò dẫn dắt,” do Báo Điện tử Tiếng nói Việt Nam tổ chức, ngày 20/11.

Giữ vai trò chi phối

Trong suốt chặng đường phát triển của nền kinh tế, doanh nghiệp Nhà nước luôn giữ vị trí chủ lực trong nhiều lĩnh vực then chốt (như năng lượng, tài chính, hạ tầng, viễn thông…). Không chỉ là công cụ điều tiết thị trường, đảm bảo an sinh xã hội, doanh nghiệp Nhà nước còn là lực lượng tiên phong thực hiện các mục tiêu phát triển kinh tế-xã hội quốc gia.

Theo số liệu được công bố tại diễn đàn, số lượng doanh nghiệp đã giảm mạnh qua các đợt cơ cấu lại và đến nay cả nước còn 866 doanh nghiệp có vốn Nhà nước. Tính đến cuối năm 2024, khu vực này (không tính 4 ngân hàng thương mại Nhà nước) đang quản lý tổng tài sản trên 4,3 triệu tỷ đồng, vốn chủ sở hữu gần 1,95 triệu tỷ đồng. Trong năm 2024, tổng doanh thu đạt hơn 2,93 triệu tỷ đồng, lợi nhuận trước thuế 256.243 tỷ đồng và đóng góp cho ngân sách Nhà nước gần 440.000 tỷ đồng.

Các chỉ số hiệu quả đã phần nào cho thấy những tín hiệu tích cực. Bà Nguyễn Thu Thủy, Phó Cục trưởng Cục Phát triển Doanh nghiệp (Bộ Tài chính), cho biết hiệu suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu (ROE) của doanh nghiệp Nhà nước có xu hướng tăng dần, đạt 13% năm 2024, cao nhất trong các khu vực doanh nghiệp. Tương tự, hiệu suất sinh lời trên tài sản (ROA) đạt 6%, cao hơn khối doanh nghiệp FDI và tư nhân.

Số lượng doanh nghiệp đã giảm mạnh qua các đợt cơ cấu lại và đến nay cả nước còn 866 doanh nghiệp có vốn Nhà nước. (Ảnh: Vietnam+)

Thực tế cũng cho thấy các tập đoàn, tổng công ty Nhà nước (như EVN, PVN, Viettel, VNPT, Vietnam Airlines…) vẫn đang giữ vai trò chi phối, đảm bảo an ninh năng lượng, hạ tầng số và những cân đối lớn của nền kinh tế, đặc biệt trong những giai đoạn khó khăn như đại dịch COVID-19.

Bên cạnh những kết quả trên, các chuyên gia cũng thẳng thắn chỉ ra hiệu quả hoạt động của nhiều doanh nghiệp Nhà nước chưa tương xứng với nguồn lực nắm giữ.

Cụ thể, bà Nguyễn Thu Thủy chỉ ra các thách thức lớn, trong đó nổi cộm là vai trò dẫn dắt, tạo động lực lan tỏa cho các thành phần kinh tế khác còn hạn chế.

"Hầu hết các doanh nghiệp Nhà nước còn lại hoạt động trong ngành, lĩnh vực then chốt, thiết yếu đều vận hành theo phương thức khép kín, chưa tạo nhiều điều kiện để doanh nghiệp khác tham gia vào chuỗi sản xuất, tiêu thụ," bà Thủy phân tích.

Bên cạnh đó, cơ chế vốn và đầu tư là một trong những "nút thắt" lớn. Trên thực tế, nguồn lực của doanh nghiệp chưa được khơi thông do quy định về phân cấp thẩm quyền còn phức tạp, chưa trao đủ quyền tự chủ cho doanh nghiệp trong các quyết định đầu tư lớn, mang tính rủi ro.

Đặc biệt, vấn đề huy động vốn đang là bài toán nan giải. Ông Nguyễn Tất Thái, Phó Vụ trưởng Vụ Dự báo, thống kê (Ngân hàng Nhà nước), nhấn mạnh việc tăng vốn bổ sung cho doanh nghiệp Nhà nước còn rất hạn chế. Ông dẫn chứng khó khăn này thể hiện rõ nhất ở khối ngân hàng thương mại Nhà nước.

"Vốn điều lệ thấp đang cản trở khả năng cung ứng tín dụng cho các dự án lớn, làm giảm hệ số an toàn vốn (CAR) so với chuẩn mực quốc tế và suy giảm vai trò trụ cột trong hệ thống tài chính," ông Thái lo ngại.

Ngoài ra, công tác đổi mới quản trị theo chuẩn mực quốc tế còn chậm, tiến độ cổ phần hóa, thoái vốn không đạt kế hoạch cũng là những rào cản kìm hãm sự phát triển của khu vực kinh tế quan trọng này.

Cần cơ chế đột phá để 'đại bàng' cất cánh

Để doanh nghiệp Nhà nước thực sự trở thành những "đại bàng" dẫn dắt nền kinh tế, các chuyên gia cho rằng đã đến lúc cần có những giải pháp cải cách mạnh mẽ và đột phá.

Nguyên Thứ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Đặng Huy Đông khẳng định, sứ mệnh đầu tàu của doanh nghiệp Nhà nước không hề giảm đi mà ngược lại còn mang trọng trách lớn hơn bao giờ hết trong bối cảnh mới. Theo ông, điều kiện tiên quyết là "doanh nghiệp Nhà nước cần một môi trường kinh doanh lành mạnh, khung khổ pháp lý minh bạch, dễ làm, dễ hiểu, không rủi ro công vụ".

Trên cơ sở đó, ông Đông đề xuất phải chuyển mạnh việc quản lý từ tiền kiểm, theo quy trình thủ tục sang hậu kiểm, quản lý theo kết quả đầu ra và nâng cao trách nhiệm giải trình.

"Tuyệt đối không được lấy một dự án thua lỗ để đánh giá, bởi kinh doanh lỗ-lãi là bình thường. Không hình sự hóa việc thua lỗ, trừ trường hợp có bằng chứng về tham nhũng, trục lợi cá nhân," ông Đông nhấn mạnh.

Ông Đông đề xuất phải chuyển mạnh việc quản lý từ tiền kiểm, theo quy trình thủ tục sang hậu kiểm, quản lý theo kết quả đầu ra và nâng cao trách nhiệm giải trình. (Ảnh: Vietnam+)

Nhìn từ góc độ thông lệ quốc tế, ông Lê Quang Thuận, Trưởng Ban Phát triển doanh nghiệp và Môi trường kinh doanh, Viện Chiến lược và Chính sách Kinh tế-Tài chính, đưa ra các khuyến nghị dựa trên nguyên tắc của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD). Cụ thể là đảm bảo quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm của Hội đồng quản trị và minh bạch hóa mục tiêu kinh doanh và kết quả hoạt động. Hơn nữa, doanh nghiệp Nhà nước phải tiên phong thực hiện trách nhiệm xã hội, chuyển đổi số, chuyển đổi xanh và phát triển bền vững.

Về giải pháp tài chính, ông Nguyễn Tất Thái kiến nghị cần có cơ chế đột phá để tăng vốn điều lệ kịp thời cho các doanh nghiệp Nhà nước, đặc biệt là các ngân hàng thương mại Nhà nước. Bên cạnh đó, các doanh nghiệp Nhà nước cần chủ động đa dạng hóa kênh huy động vốn từ thị trường như niêm yết trên sàn chứng khoán, phát hành trái phiếu và đẩy mạnh mô hình hợp tác công-tư (PPP).

Nhìn chung, các ý kiến tại diễn đàn thống nhất để nâng cao năng lực cạnh tranh và vai trò dẫn dắt, doanh nghiệp Nhà nước không thể đi trên con đường cũ. Một cuộc cải cách toàn diện, từ tư duy quản lý, khung khổ pháp lý đến cơ chế vận hành theo đúng nguyên tắc thị trường là mệnh lệnh bắt buộc để khơi thông nguồn lực, giúp khu vực kinh tế Nhà nước thực sự trở thành động lực tăng trưởng bền vững cho đất nước./.

(Vietnam+)