Hai bộ luật về một tầm nhìn phát triển mới

Đặt doanh nghiệp làm trung tâm, thúc đẩy hệ sinh thái ĐMST

Luật KH,CN&ĐMST, đã đánh dấu bước chuyển mình trong tư duy lập pháp, không chỉ sửa đổi các bất cập của khung pháp lý cũ mà còn “thiết kế lại” hệ thống thể chế để vận hành một hệ sinh thái sáng tạo mở, liên thông và hướng tới thị trường. Điểm nhấn lớn nhất là lấy doanh nghiệp làm trung tâm, coi tổ chức trung gian là chất xúc tác và khuyến khích mạnh mẽ thương mại hóa kết quả nghiên cứu.

Luật xác định rõ phạm vi điều chỉnh, bao gồm các khái niệm nền tảng như KH,CN&ĐMST, hệ sinh thái sáng tạo, nền tảng số và cơ sở dữ liệu quốc gia. Lần đầu tiên, đổi mới sáng tạo được pháp điển hóa như một lĩnh vực độc lập, ngang tầm với KH&CN, thể hiện quan điểm coi ĐMST là chuỗi hoạt động liền mạch từ hình thành ý tưởng, thử nghiệm đến ứng dụng thực tiễn và thương mại hóa. Luật đề cao tự do nghiên cứu, liêm chính khoa học, và hội nhập quốc tế, đồng thời chuyển từ cơ chế tiền kiểm sang hậu kiểm, nâng cao quyền tự chủ cho tổ chức và cá nhân trong hoạt động KH,CN&ĐMST.

Các đại biểu quốc hội bấm nút thông qua Luật KH,CN&ĐMST

Đáng chú ý, cơ chế “thử nghiệm có kiểm soát” (sandbox) là một điểm mới, cho phép triển khai các mô hình, công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo, blockchain, công nghệ y tế trong môi trường pháp lý an toàn trước khi áp dụng rộng rãi. Điều này khuyến khích tinh thần dấn thân, sáng tạo và bảo vệ nhà khoa học, tổ chức khi thực hiện đúng quy trình, dù kết quả có thể không như kỳ vọng.

Luật tháo gỡ điểm nghẽn về quyền sở hữu kết quả nghiên cứu sử dụng ngân sách nhà nước. Tổ chức chủ trì được mặc nhiên giao quyền sở hữu hoặc sử dụng kết quả nghiên cứu, thay vì phải xin phép cơ quan cấp trên.

Cùng với đó, hệ sinh thái hỗ trợ thương mại hóa được củng cố qua các công cụ như sàn giao dịch công nghệ, tổ chức định giá tài sản trí tuệ, trung tâm chuyển giao công nghệ, giúp kết nối hiệu quả giữa nghiên cứu và sản xuất - kinh doanh. Nhà khoa học được nhận lợi ích kinh tế trực tiếp từ sản phẩm trí tuệ, với tỷ lệ phân chia doanh thu rõ ràng, đảm bảo hài hòa lợi ích các bên.

Luật cũng mở rộng phạm vi điều chỉnh, bao gồm các mô hình sáng tạo mới như sáng kiến cộng đồng, đổi mới dịch vụ công, ứng dụng công nghệ số, huy động toàn xã hội tham gia ĐMST.

Ngoài ra, Luật mới cũng thiết lập nền tảng số và hệ thống thông tin KH,CN&ĐMST quốc gia, yêu cầu đơn vị sử dụng ngân sách công cập nhật dữ liệu định kỳ, khuyến khích khu vực tư nhân đóng góp dữ liệu mở. Hạ tầng dữ liệu này thúc đẩy chuyển đổi số toàn diện, hỗ trợ quản lý, triển khai giải pháp công nghệ nhanh chóng, hiệu quả.

Luật trao quyền tự chủ thực chất cho tổ chức KH&CN trong định hướng nghiên cứu, hợp tác, quản trị nhân sự, phân bổ tài chính. Các địa phương được khuyến khích thành lập quỹ ĐMST, trung tâm ĐMST, trung tâm hỗ trợ khởi nghiệp, tạo hệ sinh thái sáng tạo phù hợp tiềm năng khu vực. Cơ chế phối hợp liên ngành đảm bảo đồng bộ trong các lĩnh vực như y tế, giáo dục, nông nghiệp công nghệ cao.

Được biết, cơ quan soạn thảo đã học hỏi các mô hình thành công của Hàn Quốc (thương mại hóa tự do), Singapore (hậu kiểm), và Israel (mạng lưới trung tâm chuyển giao công nghệ), thể hiện nỗ lực hội nhập toàn cầu trong lĩnh vực ĐMST.

Phát triển điện hạt nhân an toàn, bền vững

Luật NLNT sửa đổi được thông qua nhằm hoàn thiện khung pháp lý, đáp ứng yêu cầu phát triển KH&CN, đảm bảo an ninh năng lượng, thực hiện cam kết quốc tế về sử dụng NLNT vì mục đích hòa bình. Với trọng tâm là an toàn bức xạ, an toàn và an ninh hạt nhân, luật tạo nền tảng cho phát triển điện hạt nhân bền vững, góp phần chuyển dịch năng lượng sạch và phát triển kinh tế - xã hội.

Tương tự như Luật KH,CN&ĐMST, Luật Năng lượng nguyên tử (sửa đổi) đã cụ thể hóa chủ trương của Đảng, đặc biệt Nghị quyết 57-NQ/TW, thông qua xây dựng cơ sở pháp lý toàn diện, đồng bộ với các văn bản liên quan. Cơ quan soạn thảo đã sửa đổi, lược bỏ quy định chồng chéo, bổ sung quy định phù hợp thực tiễn, tích hợp thủ tục hành chính với một đầu mối quản lý duy nhất. Nhà nước đảm bảo ngân sách vào mạng lưới quan trắc và cảnh báo phóng xạ môi trường quốc gia, địa điểm lưu giữ, xử lý chất thải phóng xạ, nhiên liệu hạt nhân đã qua sử dụng, đảm bảo an toàn bức xạ và an ninh hạt nhân.

Cơ sở pháp lý để Việt Nam phát triển điện hạt nhân bền vững. Ảnh: Bộ Khoa học và Công nghệ

Đồng thời, Luật mở rộng khả năng thu hút vốn từ khu vực tư nhân và đối tác quốc tế, phù hợp Nghị quyết 68-NQ/TW về phát triển kinh tế tư nhân. Các cơ chế ưu đãi được đưa ra để đào tạo, thu hút, trọng dụng chuyên gia, đầu tư cơ sở vật chất, phòng thí nghiệm hiện đại nhằm làm chủ công nghệ hạt nhân. Chính sách khuyến khích chuyển giao công nghệ, nội địa hóa trang thiết bị tạo nền tảng cho nghiên cứu, ứng dụng NLNT trong y tế, công nghiệp, nông nghiệp.

Bên cạnh đó, Luật đã luật hóa các điều ước quốc tế theo hướng dẫn của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), Việc tăng cường hợp tác quốc tế và hội nhập sâu rộng sẽ giúp Việt Nam tiếp cận nhanh hơn với các thành tựu công nghệ mới, kinh nghiệm quản lý hiện đại, đồng thời nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ và chuyên gia. Một điểm nhấn khác được đề cập là chính sách truyền thông, xây dựng văn hóa an toàn, an ninh hạt nhân được để tạo đồng thuận xã hội. Đặc biệt, chính sách phát triển đồng bộ cơ sở hạ tầng văn hóa, giáo dục, y tế, phúc lợi tại địa phương có cơ sở hạt nhân góp phần củng cố niềm tin và bảo đảm phát triển bền vững ngành NLNT.

Hồng Sơn