Hành trình tìm thủ phạm tàn sát thủ phủ cá mập trắng ở Nam Phi

Cá voi sát thủ tấn công một con cá mập trắng lớn ở Vịnh Mossel, cách Gansbaai khoảng 305 km về phía Đông ở Western Cape, Nam Phi. Ảnh: Drone fanatics SA

Theo tờ The Guardian ngày 23/1, một thập kỷ trước, có tới 1.000 con cá mập trắng sống trong một vịnh ở Nam Phi. Cá mập trắng lớn là loài động vật ăn thịt đầu bảng và chỉ có một kẻ thù duy nhất trong tự nhiên là cá voi sát thủ. Bây giờ cá mập trắng ở đây đã biến mất, chạy trốn khỏi cá voi sát thủ.

Xác chết đầu tiên của một con cá mập trắng lớn dạt vào Nam Phi vào ngày 9/2/2017. Cơ thể dài 2,6 mét của con cá mập cái này không có dấu vết móc câu hoặc lưới, nên có thể loại trừ sự liên quan của con người. Thứ gì đã giết chết nó cũng đã biến mất. Điều tương tự cũng xảy ra với tất cả những con cá mập trắng lớn khác ở Gansbaai ở Western Cape.

Tiến sĩ Alison Towner, nhà sinh vật học biển tại Đại học Rhodes, cho biết: “Chúng tôi đã gắn thẻ âm thanh cho một số con cá mập và sau đó nhận ra rằng ba con đã di chuyển xa tới tận Vịnh Plettenberg và Vịnh Algoa, cách đó hơn 500 km về phía Đông”.

Phải đến tháng 5, số lượng cá mập mới trở lại mức cao nhất. Sau đó, ba xác chết khác được tìm thấy trong năm ngày, tiếp theo là xác thứ năm vào tháng 6. Trong 8 tuần kỳ lạ, người ta không nhìn thấy một con cá mập trắng lớn nào.

Gansbaai có quần thể từ 800 - 1.000 con cá mập trắng lớn vào những năm 2010, nhưng cứ mỗi lần có một con bị giết chết, thì cá mập ở vịnh này chạy trốn lâu hơn và quay trở lại với số lượng ít hơn. Khi xác chết thứ sáu xuất hiện vào tháng 6/2021, chúng đã không quay trở lại suốt một năm.

Vào thời điểm xảy ra những vụ sát hại đầu tiên, bà Towner mới bắt đầu học tiến sĩ về hoạt động của cá mập trắng. Bà nói: “Thật kỳ lạ khi chứng kiến chính loài động vật ăn thịt mà tôi đã dành cả cuộc đời để nghiên cứu chết dạt vào bờ biển và đó là điều tôi sẽ không bao giờ quên”.

Quyết tâm giải quyết bí ẩn, bà Towner và các đồng nghiệp đã tiến hành khám nghiệm tử thi bốn con cá mập chết gần đây nhất. Họ nhanh chóng nhận ra rằng cái chết của chúng có liên quan đến nhau. Tất cả đều bị xé toạc ở phần ngực, ngay sau mang, với độ chính xác như nhát dao phẫu thuật. Hai thi thể cho thấy những vết rạch đặc biệt. Đáng chú ý nhất là cả bốn con đều mất gan.

Các dấu hiệu đều chỉ ra cùng một thủ phạm: cá voi sát thủ.

Hai con cá voi sát thủ đực thường lui tới Gansbaai từ năm 2015 là nghi phạm trực tiếp của bà Towner. Tên mà các nhà động vật học địa phương đặt cho hai con cái voi sát thủ này là Port (Mạn trái) và Starboard (Mạn phải), được đặt theo vây lưng đặc biệt lần lượt nghiêng về bên trái và bên phải.

Cặp cá voi sát thủ này đã xuất hiện ngoài khơi bờ biển Gansbaai trong vòng vài giờ sau khi có mỗi con cá mập chết. Người ta cũng thấy chúng đang giết cá mập bảy mang mũi lớn (Notorynchus cepedianus) ở Vịnh False gần đó và ăn ngấu nghiến gan của nạn nhân.

Bà Towner chắc chắn rằng Port và Starboard là thủ phạm. Bà nói: “Yếu tố duy nhất còn thiếu là chứng kiến trực tiếp một cuộc tấn công”.

Vào ngày 16/5/2022, ông Christiaan Stopforth đang điều khiển thiết bị bay không người lái qua Vịnh Mossel, cách Gansbaai khoảng 305 km về phía Đông, thì ghi lại được một cảnh tượng bất thường: năm con cá voi sát thủ tấn công một con cá mập trắng dài ba mét, cắn vào giữa các vây ngực của nó và xé toạc gan của nạn nhân. Một trong những con cá voi sát thủ là Starboard.

Ông Esther Jacobs, người sáng lập tổ chức từ thiện bảo tồn biển Keep Fin Alive và là một trong những người đầu tiên xem cảnh quay của Stopforth, cho biết: “Thật đau lòng khi chứng kiến một trong những loài săn mồi hàng đầu của đại dương bị đánh bại dễ dàng như vậy”.

Một phi hành đoàn trên một chiếc trực thăng đã chứng kiến thêm ba vụ giết cá mập nữa vào ngày hôm đó. Cũng giống như ở Gansbaai, những con cá mập trắng còn sống sót của Vịnh Mossel đã rời khỏi khu vực. Không có con nào quay trở lại trong 45 ngày.

Cuối cùng, vào tháng 6 năm sau, Port và Starboard cũng quay trở lại Vịnh Mossel. Ông Jacobs là một trong những người đã nhảy lên thuyền để quan sát chúng. Khi họ đến chỗ cặp cá mập, có mùi gan cá mập nồng nặc trong không khí, cho thấy vừa có cá mập bị giết.

Đột nhiên, một con cá mập trắng non xuất hiện và Starboard lao vào nó. Ông Jacobs nhớ lại: “Thật kinh hoàng và đau thương. Sức mạnh to lớn của Starboard được thể hiện trọn vẹn khi nó ngoạm chặt con cá mập, ngay cả khi nạn nhân vùng vẫy. Chúng tôi lặng người kinh ngạc khi cuối cùng nó moi ruột con cá mập”.

Con cá mập đã chết chỉ sau hai phút, gan của nó bị ăn hết. Một xác chết khác trôi dạt vào bờ vào sáng hôm sau, nâng tổng số cá mập trắng chết lên ít nhất ba con.

Xác một con cá mập trắng lớn dạt vào bờ ở Gansbaai. Ảnh: Drone fanatics SA

Ngày nay, cá mập trắng lớn ở Vịnh Mossel đã biến mất hoàn toàn. Ông Jacobs nói: “Kể từ sự cố năm 2023, chúng không quay trở lại nữa. Theo như tôi biết, có chưa đến 10 lần người ta nhìn thấy cá mập trắng ở đây vào năm 2024”.

Sự biến mất của cá mập trắng lớn khỏi khu vực này cũng đóng vai trò như một mô hình thu nhỏ về những gì xảy ra khi cá mập biến mất khỏi chuỗi thức ăn. Cá mập trắng lớn thường được coi là “bác sĩ của đại dương”. Điều này rất rõ ràng khi chúng không còn ở Nam Phi vì quần thể con mồi ưa thích của chúng, hải cẩu lông Cape và cá mập voi đồng (bronze whaler shark) đã tăng mạnh ở Gansbaai.

Số lượng hải cẩu và cá mập voi bùng nổ có thể đại diện cho điều mà các nhà sinh thái học gọi là “dòng thác dinh dưỡng”, trong đó một loài săn mồi biến mất sẽ ảnh hưởng xuống chuỗi thức ăn, làm mất cân bằng hệ sinh thái.

Bà Towner lưu ý rằng những con hải cẩu do không còn bị đe dọa nữa nên trở nên táo bạo hơn, một số thậm chí còn săn mồi cả những loài đang bị đe dọa nghiêm trọng là chim cánh cụt châu Phi.

Thiếu vắng cá mập cũng có thể mang đến bệnh tật: kể từ tháng 6/2024, hải cẩu ở Western Cape đã bị nhiễm bệnh dại, một dịch bệnh đã lan đến Vịnh Mossel vào tháng 7.

Ông Jacobs cho biết: “Theo tôi, nếu quần thể cá mập trắng đạt đến đỉnh điểm trước đây, chúng có thể giúp giảm bớt tình trạng bệnh dại, vì hải cẩu mắc bệnh dại có thể dễ dàng trở thành mục tiêu hơn”.

Những hệ sinh thái bị tàn phá này có thể phản ánh ảm đạm về tương lai của đại dương - điều vượt ra ngoài hai con cá voi sát thủ. Trong khi Port và Starboard cung cấp cái nhìn sâu sắc về cách một hệ sinh thái có thể thay đổi nhanh chóng, thì mối đe dọa tuyệt chủng lớn hơn nhiều mà tất cả các loài cá mập phải đối mặt chính là con người.

Các nghiên cứu gần đây của Giáo sư Nicholas Dulvy tại Đại học Simon Fraser ở Canada đã kết luận rằng các hoạt động của con người, đặc biệt là đánh bắt quá mức, đang đẩy nhanh quá trình tuyệt chủng toàn cầu của cá mập và cá đuối.

Ông Dulvy cho biết: “Sau hơn một thập kỷ nghiên cứu, giờ đây chúng ta biết rằng số lượng cá mập trên toàn cầu đã giảm một nửa kể từ năm 1970”. Đánh bắt quá mức giết chết hơn 100 triệu con cá mập mỗi năm và hơn 1/3 các loài cá mập đang bị đe dọa tuyệt chủng.

Nếu không có các quy định đánh bắt cá hiệu quả, thiệt hại sinh thái ở Nam Phi có thể xảy ra ở quy mô lớn hơn nhiều. Ông Jacobs nhận định: “Tương lai của cá mập sẽ rất ảm đạm nếu tình trạng đánh bắt quá mức vẫn tiếp diễn”.

Bà Towner nhắc lại các khuyến nghị về bảo tồn cá mập trong báo cáo của ông Dulvy: “Tăng cường các chính sách quốc tế để chống tình trạng đánh bắt quá mức, mở rộng các khu bảo tồn biển và thúc đẩy các hoạt động đánh bắt bền vững là những hành động chính. Tất nhiên là nếu người ta lắng nghe khoa học”.

Thùy Dương/Báo Tin tức