Hiện thực chiến tranh và khát vọng hòa bình

Gương mặt tiêu biểu của mỹ thuật hiện thực cách mạng

215 tác phẩm đặc sắc của cố họa sĩ Lê Lam (tên thật là Vũ Quốc Ái, 1931 - 2022) đang được giới thiệu tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, trong triển lãm Mùa xuân bất diệt. Các tác phẩm đa dạng thể loại, từ ký họa, đồ họa đến tranh cổ động...

Họa sĩ Lê Lam là một trong những gương mặt tiêu biểu của nền mỹ thuật hiện thực cách mạng Việt Nam, người đã khắc họa chân thực, sâu sắc những dấu ấn lịch sử dân tộc. Ông theo học Trường Mỹ thuật Việt Nam trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp, dưới sự dẫn dắt của họa sĩ Tô Ngọc Vân. Những bài học trong lớp Mỹ thuật kháng chiến trang bị cho ông kỹ năng vẽ vững chắc và truyền cảm hứng về tinh thần nghệ thuật hiện thực. Cả cuộc đời và sự nghiệp của họa sĩ gắn bó mật thiết với phong trào cách mạng.

Họa sĩ Vũ Bạch Liên, con gái họa sĩ Lê Lam, chia sẻ: "Nhân dịp kỷ niệm 50 năm giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước; tháng 3 cũng là tháng sinh nhật và tháng cha tôi qua đời, gia đình mong muốn tổ chức triển lãm này để tái hiện những trang sử hào hùng đã qua, cũng như truyền tải khát vọng hòa bình của mỗi người Việt Nam”.

Triển lãm là thành quả 2 năm gia đình sắp xếp, chọn lựa tác phẩm cùng với các tài liệu, bài viết của họa sĩ Lê Lam, từ thời kỳ kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ cho đến hòa bình. Qua đó, mong muốn chia sẻ với công chúng chân dung một nghệ sĩ, chiến sĩ cách mạng, giúp thế hệ trẻ hiểu hơn về thời kỳ đất nước chìm trong khói lửa chiến tranh và truyền cho họ cảm hứng sáng tạo trên con đường nghệ thuật.

Một góc triển lãm "Mùa xuân bất diệt". Ảnh: Th. Nguyên

Hội họa của họa sĩ Lê Lam không chỉ kể những câu chuyện về chiến tranh, mà còn tôn vinh vẻ đẹp của con người Việt Nam trong gian khó. Những đóng góp của họa sĩ thể hiện qua số lượng tác phẩm đồ sộ, và giá trị tinh thần, lịch sử sâu sắc mà chúng mang lại. Nhận định như vậy, nhà nghiên cứu mỹ thuật Bùi Như Hương cho rằng, di sản Lê Lam để lại không chỉ là những bức tranh mà còn là biểu tượng của tinh thần yêu nước và khát vọng tự do. Nghệ thuật của ông là sự kết nối giữa quá khứ và hiện tại, là lời nhắc nhở về những hy sinh to lớn của thế hệ cha ông.

"Triển lãm Mùa xuân bất diệt không chỉ là dịp để tôn vinh những giá trị trường tồn ấy mà còn như một lời nhắc nhở rằng tinh thần cách mạng và khát vọng tự do của dân tộc Việt Nam sẽ mãi mãi tươi mới, như mùa xuân bất diệt trong lòng mỗi con người”, nhà nghiên cứu mỹ thuật Bùi Như Hương nhấn mạnh.

Phác họa chân thực cuộc sống và chiến đấu

Triển lãm dành riêng không gian để giới thiệu các bức ký họa được họa sĩ Lê Lam vẽ tại chiến trường. Giữa những năm 60 của thế kỷ XX, lúc ông du học ở Liên Xô về cũng là lúc cả nước đang chìm trong khói lửa chiến tranh. Cuối năm 1965, ông xung phong vào chiến trường Nam Bộ để vẽ và phục vụ kháng chiến. Có những lúc, gia đình tưởng ông đã hy sinh, không tin tức. Mãi về sau, bất ngờ nhìn thấy trong một triển lãm ký họa chiến trường từ Nam gửi ra Bắc có tác phẩm của Lê Lam, gia đình mới thở phào biết ông còn sống!

9 năm gắn bó với chiến trường, sống và chiến đấu cùng người lính, người dân Nam Bộ, tác phẩm của Lê Lam giai đoạn này ký họa, phác thảo chân thực về cuộc sống sinh hoạt và chiến đấu, về những con người anh hùng, bình dị. Họa sĩ được đi nhiều nơi, đến các căn cứ cách mạng dọc đồng bằng sông Cửu Long như: Long An, Mỹ Tho, Bến Tre, Đồng Tháp Mười... Trong tập “nhật ký chiến trường” bằng hình ảnh của ông, người xem có thể thấy nhiều chân dung thanh niên xung phong, chiến sĩ trinh sát, du kích, đặc công, chiến sĩ thi đua diệt xe tăng địch… Bên cạnh đó là những cảnh đẹp, khoảnh khắc bình yên hiếm hoi, đan xen những bức vẽ vườn dừa tan hoang sau một trận càn hay cảnh bầu trời xao xác máy bay địch…

Ông cũng sáng tác nhiều tranh khắc gỗ, tranh in đá, tranh cổ động để tuyên truyền cho Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam và cuộc đấu tranh chính nghĩa vì độc lập dân tộc, thống nhất đất nước. Bức tranh cổ động nổi tiếng Chính quyền về tay nhân dân ra đời năm 1968 được vẽ ngay khi Chính phủ lâm thời miền Nam Việt Nam thành lập sau cuộc Tổng tiến công Tết Mậu Thân, góp phần tạo nên niềm phấn khởi và tin tưởng trong Nhân dân…

Theo họa sĩ Lê Huy Tiếp, nguyên Chủ tịch Hội đồng nghệ thuật Hội Mỹ thuật Việt Nam, tài năng của họa sĩ Lê Lam không chỉ thể hiện ở số lượng tác phẩm đồ sộ, mà còn ở sự đa dạng về đề tài và kỹ thuật. Ông nằm trong số nghệ sĩ Việt Nam đầu tiên thực hiện kỹ thuật đồ họa hiện đại như khắc đồng, khắc kẽm. Ông cũng vẽ tranh lụa, sơn dầu, sơn mài, in lưới, đặc biệt là các ký họa chì, bút sắt, mực nho, màu nước… Hiếm có họa sĩ Việt Nam nào sở hữu khối lượng tác phẩm lớn và đa dạng về kỹ thuật, đề tài như vậy. Thuộc thế hệ sau, họa sĩ Lê Huy Tiếp học hỏi từ những nét ký họa của họa sĩ Lê Lam gửi từ miền Nam ra, nhất là sự nhuần nhuyễn trong kỹ thuật màu nước và sự vững chắc về hình họa. Đây cũng chính là những yếu tố quan trọng tạo nên dấu ấn riêng biệt trong nghệ thuật của Lê Lam.

Họa sĩ Lương Xuân Đoàn, Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam khẳng định: cuộc đời và sự nghiệp của họa sĩ Lê Lam gắn bó sâu sắc với cách mạng và nghệ thuật nước nhà. Đặc biệt, những ký họa chiến trường của Lê Lam, cùng với tác phẩm của các họa sĩ khác gửi từ miền Nam ra Bắc, được giới văn nghệ sĩ Việt Nam trân trọng đón nhận, từng được trưng bày tại số 51 Trần Hưng Đạo, Hà Nội, Chủ tịch Hồ Chí Minh đến xem và vô cùng xúc động. Những ký họa ấy đã góp phần tạo nên trang sử vẻ vang cho nền ký họa kháng chiến trong nghệ thuật hiện đại Việt Nam.

Thảo Nguyên