Hình tượng Nghê trong sáng tạo hiện đại: Khi di sản Việt tìm lại sức sống

Hình tượng Nghê trong đời sống đương đại: Khi văn hóa bước ra từ di sản

Họa sĩ trẻ Đỗ Quang Hưng (sinh năm 2000) thuộc thế hệ sáng tạo mới đang nỗ lực gọi dậy những giá trị Việt từ kho tàng văn hóa truyền thống. Tại triển lãm “Hỷ Khánh Đăng Nghê”, được tổ chức trong khuôn khổ Festival Bảo tồn và Phát triển Làng nghề quốc tế 2025, 36 bức tranh sơn mài của Hưng cùng các ứng dụng hình tượng Nghê của các nghệ sĩ gây ấn tượng mạnh với công chúng. Mỗi tác phẩm là một khoảnh khắc riêng: Nghê lúc ngồi chầu, khi nô đùa, khi chuyển động nhẹ nhàng hay khi ánh mắt rạng rỡ đầy tinh anh. Tất cả đều có điểm chung là hướng lên trên, mang thần thái hiền hòa, lạc quan – một cách nhìn rất Việt về linh vật này.

Họa sĩ trẻ Đỗ Quang Hưng bên bộ sưu tập tranh sơn mài Nghê tại triển lãm.

Một bức tranh sơn mài thể hiện Nghê sống động và tinh thần Việt.

Họa sĩ chia sẻ rằng anh muốn công chúng cảm nhận Nghê như một người bạn thân thuộc, không dữ tợn hay uy nghi mà gần gũi và chan chứa cảm xúc. Anh chọn sơn mài làm chất liệu chính vì sự lộng lẫy, chiều sâu và sự huyền bí của nó hợp với tinh thần của Nghê, đồng thời giúp anh khai thác trọn vẹn vẻ đẹp của tạo hình truyền thống.

Chi tiết chạm sơn mài trên tranh, nhấn mạnh thần thái và đường nét uyển chuyển của Nghê.

Hành trình nghiên cứu: Từ “gã linh vật bên rìa” đến biểu tượng văn hóa Việt

Sự trở lại mạnh mẽ của hình tượng Nghê không thể tách rời khỏi nỗ lực bền bỉ của những nhà nghiên cứu đi trước. Trong đó, Tiến sĩ - Nhà nghiên cứu Trần Hậu Yên Thế là người đóng vai trò đặc biệt quan trọng khi dành hơn một thập kỷ miệt mài khảo cứu, phục dựng và hệ thống hóa linh vật này.

Những công trình như “Phác họa Nghê – Gã linh vật bên rìa (Nhìn từ đền Vua Đinh, Vua Lê)” và “Nghê Việt tinh tuyển” được xem là nền tảng học thuật quan trọng nhất cho việc xác định đặc trưng, phong cách và giá trị bản địa của Nghê. Từ hàng trăm pho Nghê tại các đình, đền, miếu trên khắp cả nước, Tiến sĩ Trần Hậu Yên Thế đã xây dựng nên một bức tranh toàn diện về linh vật này.

TS. Trần Hậu Yên Thế (ngoài cùng bên phải) chia sẻ: “Hình tượng Nghê phản chiếu tâm hồn dung dị, hồ hởi và đầy sức sống của người Việt”.

Qua nghiên cứu của ông, nghê hiện lên như linh vật giàu tính sáng tạo, mang đậm bản sắc Việt và khác biệt hoàn toàn với những biểu tượng ngoại lai thường bị nhầm lẫn. Nghê được tạo tác với sự tự do hiếm thấy: Có thể ngồi, nằm, chuyển động, nô đùa. Thần thái phong phú ấy phản ánh tâm hồn dung dị, hóm hỉnh và giàu sức sống của người Việt.

Tiến sĩ Trần Hậu Yên Thế cũng là người lý giải tầng nghĩa sâu của tên triển lãm “Hỷ Khánh Đăng Nghê” – cụm chữ xuất hiện từ thời Lý, giai đoạn cực thịnh của mỹ thuật Đại Việt. Theo ông, “Hỷ” là niềm vui cát lành, “Khánh” là sự chúc mừng, “Đăng” là hiển hiện tỏa sáng, còn “Nghê” là biểu trưng cho minh triết và sáng tạo. Tên gọi này không chỉ là lời tri ân quá khứ mà còn là dự báo cho hành trình mới của nghê trong đời sống đương đại.

Theo nhà nghiên cứu Trần Hậu Yên Thế, tên triển lãm "Hỷ Khánh Đăng Nghê "hàm chứa thông điệp về niềm vui, thịnh trị và minh triết.

Các đầu Nghê tại triển lãm “Hỷ Khánh Đăng Nghê” thu hút khách tham quan bởi sự sinh động và gần gũi.

Festival Làng nghề quốc tế 2025: Không gian để di sản hồi sinh

Festival Bảo tồn và Phát triển Làng nghề quốc tế 2025 là sự kiện văn hóa – sáng tạo quy mô lớn, quy tụ nghệ nhân, nhà thiết kế, nhà nghiên cứu từ trong và ngoài nước. Diễn ra tại Hoàng Thành Thăng Long, Festival là nơi tôn vinh nghề truyền thống, đồng thời thúc đẩy sự kết hợp giữa tri thức bản địa và thiết kế đương đại.

Khách tham quan chiêm ngưỡng các sản phẩm Nghê ứng dụng, kết hợp truyền thống và sáng tạo.

Trong không gian ấy, triển lãm “Hỷ Khánh Đăng Nghê” trở thành điểm nhấn đặc biệt. Lần đầu tiên, linh vật Nghê hiện diện trong một sự kiện văn hóa quốc tế như một biểu tượng đại diện cho tinh thần Việt. Triển lãm giới thiệu sự phong phú của Nghê qua nhiều chất liệu như gỗ, gốm, sơn mài, đồng… đồng thời cho thấy khả năng ứng dụng của nó trong các sản phẩm trang trí và đồ dùng hiện đại. Nhiều sản phẩm ứng dụng như đầu Nghê đốt trầm, ống tiết kiệm hình Nghê, vật phẩm trang trí nội thất… Những vật dụng nhỏ bé nhưng tinh tế này khiến linh vật Nghê trở nên gần gũi hơn với người trẻ, bước vào đời sống đương đại một cách tự nhiên.

Đầu Nghê bằng gốm được thiết kế để đốt trầm, mang linh vật vào đời sống thường nhật.

Đầu Nghê nhỏ xinh, dễ ứng dụng trong không gian nội thất, kết nối di sản với đời sống đương đại.

Sự kết hợp giữa các công trình nghiên cứu nền tảng và năng lượng sáng tạo của thế hệ trẻ đã tạo nên một cuộc đối thoại sống động giữa truyền thống và hiện đại. Đây cũng là minh chứng cho việc di sản không nằm yên trong quá khứ, mà có thể tiếp tục sống nếu được nghiên cứu cẩn trọng và sáng tạo đúng cách.

Di sản trong dòng chảy mới

Hình tượng Nghê ngày càng được nhắc đến nhiều hơn không chỉ trong giới nghiên cứu mà cả trong đời sống sáng tạo đương đại. Từ các tác phẩm mỹ thuật đến các sản phẩm ứng dụng, từ góc nhìn học thuật đến thực hành thiết kế, Nghê đang bước ra khỏi những đình làng và đền miếu để hiện diện trong đời sống mới với tinh thần vui tươi.

Góc triển lãm “Hỷ Khánh Đăng Nghê” tại Hoàng Thành Thăng Long, nơi di sản và sáng tạo giao thoa.

Sự hội tụ của nghiên cứu, sáng tạo và ứng dụng tại Festival Bảo tồn và phát triển Làng nghề quốc tế 2025 cho thấy một hướng đi rõ ràng: Di sản Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành nguồn cảm hứng giàu năng lượng cho các sản phẩm văn hóa – sáng tạo đương đại. Và hình tượng Nghê, với sức sống bền bỉ của mình, đang trở thành một trong những đại diện tiêu biểu cho hành trình đó.

Hải Hà/VOV.VN