Hồ lớn nhất thế giới đang dần cạn

Mực nước ở phía nam biển Caspi giảm mạnh

Biển Caspi là biển nội hải lớn nhất hành tinh và được coi là hồ lớn nhất thế giới. Vùng nước này có diện tích tương đương bang Montana của Mỹ. Đường ven bờ Caspi kéo dài hơn 6.500km, đi qua 5 quốc gia là Kazakhstan, Iran, Azerbaijan, Nga và Turkmenistan. Những nước này không chỉ phụ thuộc vào biển Caspi để đánh bắt cá, trồng trọt, du lịch và lấy nước uống, mà cả nguồn dự trữ dầu khí. Biển Caspi cũng góp phần điều hòa khí hậu của khu vực khô cằn, cung cấp lượng mưa và độ ẩm cho vùng Trung Á.

Tuy nhiên, chỉ sau 1 thập niên, đường ven bờ trước kia xanh ngắt nay chỉ còn lại bãi đất trống đầy sỏi đá kéo dài tới chân trời. Nước rút đi xa và nhanh từ thành phố Aktau ở Kazakhstan. Cách đó hơn 1.600km về phía Nam, gần thành phố Rasht, biển ở đây cũng bị ô nhiễm nặng nề.

Sự suy giảm của biển Caspi bắt nguồn từ nhiều yếu tố, trong đó có biến đổi khí hậu, hoạt động khai thác quá mức và ô nhiễm. Một trong những nguyên nhân chính là việc xây dựng các đập thủy điện trên sông Volga, con sông lớn nhất cung cấp nước cho biển Caspi. Nga đã xây dựng hơn 40 đập trên sông Volga và đang triển khai thêm nhiều đập khác, khiến lượng nước chảy vào biển giảm sút. Một số chuyên gia lo ngại biển Caspi sẽ bị đẩy tới điểm không thể phục hồi.

Mặt khác, trong khi biến đổi khí hậu làm tăng mực nước biển toàn cầu, tình huống đối với những biển nội hải như Caspi lại khác. Chúng phụ thuộc vào sự cân bằng mong manh giữa nước chảy vào từ sông ngòi và lượng mưa với nước thất thoát qua bay hơi. Sự cân bằng đó đang thay đổi trong tình hình thế giới ấm lên, khiến nhiều hồ thu hẹp.

Mực nước đã giảm đáng kể tại bờ biển phía nam của biển Caspi gần thành phố Galugah ở tỉnh Mazandaran, Iran

Ví dụ, biển Arập gần đó, vắt ngang qua Kazakhstan và Uzbekistan, từng là một trong những hồ lớn nhất thế giới nhưng đang biến mất dưới sự phá hủy từ hoạt động của con người kết hợp biến đổi khí hậu leo thang. Qua hàng nghìn năm, mực nước biển Caspi nhiều lần lên cao và xuống thấp khi nhiệt độ biến động, thềm băng mở rộng và thu nhỏ. Tuy nhiên, trong vài thập niên qua, sự sụt giảm mực nước đang tăng nhanh.

Hoạt động của con người đóng vai trò quan trọng khi các nước xây hồ chứa và đập. Dù có 130 dòng sông đổ vào Caspi, khoảng 80% nguồn nước đến từ Volga, dòng sông dài nhất châu Âu chảy quanh co qua miền trung và miền Nam nước Nga. Nga đã xây dựng 40 đập nước và đang phát triển 18 đập khác, theo Vali Kaleji, chuyên gia nghiên cứu Trung Á và Caucasus ở Đại học Tehran, làm giảm lưu lượng nước đổ vào biển Caspi.

Mực nước của biển Caspi đã giảm từ giữa thập niên 90, nhưng tốc độ giảm tăng nhanh từ năm 2005, hạ thấp 1,5m.

Tuy nhiên, biến đổi khí hậu cũng đóng vai trò ngày càng quan trọng, làm tăng tỷ lệ bay hơi và khiến lượng mưa biến động dữ dội hơn. Mực nước của biển Caspi đã giảm từ giữa thập niên 90 của thế kỷ trước, nhưng tốc độ giảm tăng nhanh từ năm 2005, hạ thấp 1,5m, theo Matthias Prange, chuyên gia mô hình hệ thống trái đất ở Đại học Bremen tại Đức.

Khi thế giới ấm hơn nữa, mực nước biển Caspi sẽ giảm đáng kể. Nghiên cứu của Prange dự đoán mức giảm 8-18m vào cuối thế kỷ, tùy theo thế giới cắt giảm ô nhiễm do nhiên liệu hóa thạch nhanh tới mức nào. Một nghiên cứu khác chỉ ra mức giảm lên tới 30m có thể xảy ra vào năm 2100. Ngay cả trong điều kiện lạc quan, phần phía Bắc nông hơn của biển Caspi, chủ yếu bao quanh Kazakhstan, sẽ biến mất hoàn toàn, theo Joy Singarayer, giáo sư khí tượng học ở Đại học Reading.

Đối với những nước quanh biển Caspi, đây là một cuộc khủng hoảng. Nơi đánh bắt thủy hải sản sẽ ít đi, du lịch sụt giảm, ngành hàng hải sẽ bị ảnh hưởng do tàu thủy gặp khó khăn khi đậu ở các cảng nước nông như Aktau. Ngoài ra, cuộc cạnh tranh gay gắt về tài nguyên nước và dầu khí trong khu vực có thể dẫn đến những căng thẳng địa chính trị.

Tình huống hiện nay rất tồi tệ đối với hệ động vật hoang dã độc đáo ở biển Caspi. Đây là nơi sinh sống của hàng trăm loài, bao gồm cá tầm hoang dã nguy cấp, nguồn cung cấp 90% trứng cá tầm trên thế giới. Biển Caspi bị đất liền bao quanh ít nhất 2 triệu năm, sự biệt lập của nó dẫn tới xuất hiện những loài kỳ lạ. Nhưng mực nước hạ thấp làm cạn kiệt nồng độ oxy dưới tầng nước sâu, có thể xóa sổ những loài còn sống sót sau hàng triệu năm tiến hóa, đặc biệt đối với hải cẩu Caspi, loài động vật biển có vú nguy cấp không tìm thấy ở nơi nào khác trên trái đất. Nơi nuôi con của chúng ở vùng nước nông phía Đông Bắc biển Caspi đang biến mất dần trong khi loài này chật vật chống chọi với ô nhiễm và nạn đánh bắt quá mức.

Theo bà Assel Baimukanova, một nhà nghiên cứu từ Viện Thủy sinh học và Sinh thái học ở Kazakhstan, số lượng hải cẩu đã giảm mạnh trong những năm qua, với những khảo sát gần đây không còn ghi nhận sự hiện diện của chúng ở các khu vực trước đây.

Thành phố cảng Aktau, Kazakhstan, nằm trên bờ biển Caspi

Các chuyên gia đang kêu gọi khu vực có những hành động ngay lập tức, dù vậy việc đạt được các giải pháp chung không phải dễ dàng trong bối cảnh căng thẳng chính trị trong khu vực. Bà Joy Singarayer, giáo sư khí hậu học tại Đại học Reading, cho biết: “Biển Caspi có thể sẽ không bao giờ trở lại như trước nếu không có những nỗ lực hợp tác mạnh mẽ từ các quốc gia trong khu vực”.

Nếu tình trạng này tiếp tục, biển Caspi có thể phải đối mặt với số phận bi thảm giống như biển Aral, vốn đã gần như biến mất hoàn toàn do sự kết hợp giữa các hoạt động của con người và biến đổi khí hậu. Với tình hình hiện tại, biển Caspi không chỉ là vấn đề của các quốc gia ven biển mà là một thách thức đối với cộng đồng quốc tế.

Quỳnh Anh