Hoạch định chính sách và việc chấm dứt quá sớm việc hỗ trợ phát triển xe điện

Hệ lụy sau việc chấm dứt đột ngột chính sách

Vào giữa tháng 12 năm 2023, khi chính phủ Đức thông báo trước chưa đầy một tuần trước khi chấm dứt chương trình trợ cấp cho xe điện, chương trình đã cấp cho người lái xe các khoản tài trợ nhỏ ở quốc gia này (lên đến khoảng 6.000 euro) để mua xe điện chạy bằng pin và xe hybrid cắm điện mới.

Việc chấm dứt chương trình trợ cấp không phải là yếu tố duy nhất góp phần vào sự chậm lại sự phát triển của EV tại Đức, nhưng việc cắt giảm đột ngột chắc chắn đã có tác động: Trong khi nhiều quốc gia trên khắp châu Âu chứng kiến doanh số bán xe EV mới ổn định hoặc tăng trong năm qua, thì doanh số bán hàng của Đức lại giảm.

Không chỉ Đức chấm dứt các chương trình trợ cấp này. Thụy Điển và New Zealand cũng đã bất ngờ hủy bỏ các chương trình của họ và chứng kiến doanh số bán hàng chậm lại hoặc giảm. Tất cả những điều này diễn ra vào thời điểm thế giới cần tăng cường đáng kể các nỗ lực để chuyển sang xe không phát thải và loại bỏ những xe chạy bằng nhiên liệu hóa thạch khỏi đường để giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu.

Các chuyên gia hiện đang cảnh báo rằng việc chấm dứt các hệ thống hỗ trợ này quá sớm có thể gây nguy hiểm cho tiến trình biến đổi khí hậu. Khi xe điện tiếp tục trở nên phổ biến, câu hỏi mà các nhà hoạch định chính sách phải đối mặt là làm thế nào để quyết định khi nào công nghệ này sẵn sàng tự đứng vững, điều này có thể khác nhau ở mỗi thị trường.

Ưu đãi tài chính có thể là một công cụ mạnh mẽ để thuyết phục mọi người áp dụng một công nghệ mới. Robbie Orvis, giám đốc cấp cao về mô hình hóa và phân tích tại Energy Innovation, một công ty nghiên cứu chính sách chuyên về năng lượng và khí hậu, cho biết: "Chi phí là động lực chính".

Bộ công cụ của các chính phủ để hỗ trợ công nghệ mới bao gồm các ưu đãi kinh tế, tiêu chuẩn và quy tắc, cũng như hỗ trợ nghiên cứu và phát triển. Orvis cho rằng sự kết hợp của những thứ đó sẽ hiệu quả nhất trong việc thúc đẩy các công nghệ mới.

Các ưu đãi kinh tế có thể khiến công nghệ mới rẻ hơn hoặc khiến công nghệ hiện tại đắt hơn. Nhưng dù bằng cách nào, chúng cũng giúp cân bằng sân chơi ngay từ đầu trong quá trình phát triển công nghệ. Mô hình này được áp dụng với năng lượng mặt trời - chi phí của các tấm pin mặt trời thấp hơn 90% so với chỉ một thập kỷ trước, một phần là do các chương trình của chính phủ trợ cấp cho việc sản xuất chúng.

Cuối cùng, khi công nghệ mới mở rộng quy mô, chi phí sẽ giảm xuống cho đến thời điểm không cần các ưu đãi nữa và thay vào đó có thể chuyển sang các công cụ khác.

Xe điện đang được sản xuất với số lượng lớn hơn nhiều và có giá gần bằng xe chạy bằng xăng hơn so với vài năm trước, nhưng vẫn có sự khác biệt về giá niêm yết.

Ngày nay, chi phí sở hữu một chiếc EV trong suốt vòng đời của nó ngang bằng với chi phí trọn đời của một chiếc ô tô chạy bằng xăng. Tuy nhiên, xe điện thường có giá ban đầu cao hơn và tiết kiệm theo thời gian dưới dạng chi phí bảo dưỡng và vận hành rẻ hơn. Xe chạy bằng xăng có thể rẻ hơn ban đầu nhưng chi phí bảo dưỡng và nhiên liệu cao hơn theo thời gian.

Để thu hẹp khoảng cách này, các chính phủ trên khắp thế giới đã khuyến khích người mua mua EV bằng cách cung cấp các khoản trợ cấp giúp chênh lệch giá ban đầu không đáng kể.

Nhiều thị trường EV ở phương Tây có kế hoạch ban hành chính sách mới trong tương lai, một số lệnh sẽ có hiệu lực sau khoảng một thập kỷ nữa.

Liên minh châu Âu, cùng với một số tiểu bang của Mỹ, sẽ yêu cầu tất cả các loại xe mới được bán phải không phát thải vào năm 2035. Câu hỏi đặt ra là khi nào các chính phủ có thể an toàn chấm dứt các chương trình trợ cấp.

Chính phủ Đức đã tuyên bố vào tháng 12 năm 2023 rằng họ sẽ dừng trợ cấp cho xe điện, có hiệu lực gần như ngay lập tức. Động thái này diễn ra sau khi đất nước phải đối mặt với cuộc khủng hoảng ngân sách. Đức đã chi 10 tỷ euro cho 2,1 triệu xe điện kể từ năm 2016 và thông báo gọi chương trình này là một thành công.

Theo phân tích của Liên đoàn Giao thông và Môi trường châu Âu, sự thay đổi đột ngột này đã góp phần làm giảm doanh số bán xe điện tại nước này trong nửa đầu năm 2024.

Peter Mock, giám đốc khu vực châu Âu tại Hội đồng Quốc tế về Giao thông Sạch, cho biết việc chấm dứt trợ cấp cho xe điện của Đức diễn ra quá sớm. Hầu hết các nhà sản xuất vẫn còn cách xa mục tiêu phát thải mà họ dự kiến sẽ đạt được vào năm 2025. Doanh số bán xe điện giảm làm dấy lên câu hỏi liệu các nhà sản xuất có thể đạt được các mục tiêu đó hay không đúng hạn, và một số người trong ngành công nghiệp ô tô đang lớn tiếng nêu nghi ngờ về tính khả thi của các mục tiêu.

Xe điện đã trở nên phổ biến hơn nhiều trên các con đường trên khắp thế giới, nhưng chúng vẫn là lựa chọn thiểu số ở hầu hết các thị trường, đạt 18% doanh số bán xe mới trên toàn cầu vào năm 2023.

Thị trường EV của Đức đang ở giai đoạn đầu và khá nhạy cảm. Xe điện chạy bằng pin chỉ chiếm hơn 20% doanh số bán xe mới tại Đức trước khi các ưu đãi kết thúc vào năm 2023.

Phương án thúc đẩy thị trường xe xanh

Kết thúc một chương trình trợ cấp về cơ bản sẽ luôn có tác động đến doanh số bán hàng. Orvis của Energy Innovation cho biết, ngay cả khi xe điện rẻ hơn đáng kể so với xe chạy bằng xăng, nếu bạn loại bỏ một ưu đãi lớn, bạn có thể sẽ thấy doanh số bán hàng sụt giảm.

Lấy Thụy Điển làm ví dụ, nơi đã chấm dứt các ưu đãi về xe điện vào cuối năm 2022. Quốc gia này đã chứng kiến doanh số bán hàng sụt giảm ngay lập tức từ tháng 12 năm 2022 đến tháng 1 năm 2023, nhưng thị trường đã gần như ổn định. Một lý do đó là quá trình chuyển đổi ở đó đã diễn ra xa hơn đáng kể, với khoảng 35% xe mới được bán là xe điện chạy bằng pin vào tháng 8 năm 2024. Nếu gộp cả xe hybrid cắm điện, thì thị phần xe cắm điện chiếm gần 50%. Vì thị trường đã tiến xa hơn nên không có nhiều lo ngại rằng quốc gia này sẽ chứng kiến sự đình trệ lớn trong việc chuyển sang xe không phát thải từ xe chạy bằng nhiên liệu hóa thạch.

Một cách tiềm năng để giải quyết những lo ngại về chi phí trợ cấp là kết hợp chúng với các khoản phí đối với công nghệ hiện tại. Đôi khi chúng được gọi là các chương trình hoàn tiền và chúng hoạt động bằng cách thêm một khoản phí vào một phương tiện phát thải cao trong khi cung cấp trợ cấp cho một phương tiện phát thải thấp.

Mỗi quốc gia, thậm chí mỗi khu vực trong cùng một quốc gia, sẽ có quá trình chuyển đổi riêng sang một phương thức lái xe mới. "Mỗi thị trường đều phải bị thuyết phục", Robbie Andrew, một nhà nghiên cứu cấp cao tại Trung tâm Nghiên cứu Khí hậu Quốc tế ở Na Uy nói.

Một cân nhắc quan trọng đối với các nhà hoạch định chính sách ở mỗi khu vực là tốc độ chấm dứt trợ cấp. Việc cung cấp cho các nhà sản xuất ô tô và người tiêu dùng một lịch trình cụ thể trước có thể đảm bảo rằng thị trường sẽ không bị sốc quá mạnh. Giảm dần hỗ trợ theo thời gian cũng có thể tốt hơn là cắt giảm trợ cấp xuống mức 0 ngay lập tức.

Tại Việt Nam, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 10/2022/NĐ-CP, trong đó quy định ưu đãi lệ phí trước bạ đối với ô tô điện chạy pin như sau: trong 3 năm kể từ ngày 01/3/2022, nộp lệ phí trước bạ lần đầu với mức thu là 0%; trong vòng 2 năm tiếp theo, nộp lệ phí trước bạ lần đầu với mức thu bằng 50% mức thu đối với ô tô chạy xăng, dầu có cùng chỗ ngồi.

Qua 03 năm áp dụng, số lượng xe ô tô điện chạy pin nộp lệ phí trước bạ lần đầu tăng đột biến, cụ thể, từ 01/3/2022 - 31/12/2022, số lượng xe ô tô điện chạy pin đăng ký lệ phí trước bạ lần đầu là 4.040 xe, bình quân 404 xe/tháng. Năm 2023, số lượng xe ô tô điện chạy pin đăng ký lệ phí trước bạ lần đầu là 29.281 xe, bình quân 2.440 xe/tháng, tăng gấp 6,04 lần so với năm 2022. Năm 2024, số lượng xe ô tô điện chạy pin đăng ký lệ phí trước bạ lần đầu là 79.781 xe, bình quân 6.648 xe/tháng, tăng gấp 2,72 lần so với năm 2023.

Để cải thiện chất lượng không khí do phương tiện giao thông gây ra, Chính phủ đã triển khai đồng bộ nhiều giải pháp, trong đó giải pháp chuyển đổi từ xe ô tô chạy xăng, dầu sang xe ô tô điện chạy pin để giảm phát thải từ các phương tiện giao thông, góp phần bảo vệ môi trường là một xu hướng đang diễn ra trên phạm vi toàn cầu, trong đó có các giải pháp về thuế, phí và lệ phí.

Theo đề xuất của Bộ Tài chính, ô tô điện chạy pin sẽ tiếp tục nộp lệ phí trước bạ lần đầu với mức thu là 0% đến hết ngày 28/02/2027. Về tác động đối với thu NSNN, những năm đầu gia nhập thị trường, tốc độ đăng ký xe ô tô điện chạy pin lần đầu ở mức khá cao. Tuy nhiên, đến nay sản phẩm xe ô tô điện chạy pin gia nhập thị trường đã dần ổn định, giả sử cùng lượng xe ô tô điện chạy pin đăng ký năm 2024, nếu áp dụng mức thu lệ phí trước bạ 0% đối với xe ô tô điện chạy pin trong giai đoạn 01/3/2025-28/02/2027 sẽ làm giảm thu NSNN về lệ phí trước bạ khoảng hơn 4.800 tỷ đồng/năm (giảm thêm 2.400 tỷ đồng/năm so với quy định hiện hành tại Nghị định số 10/2022/NĐ-CP).

Đánh giá về bài toán hoạch định chính sách với xe điện, các chuyên gia cho rằng việc các quốc gia trên toàn cầu cũng như Việt Nam cần cân nhắc kỹ việc tạm dừng hoặc kéo dài thêm thời gian hỗ trợ cho xe điện. Thực tế, đối với việc tạm dừng các chính sách hỗ trợ cho xe điện có thể sẽ không hủy hoại công nghệ này, nhưng nó có thể là một bước lùi lớn trong xu thế toàn cầu. Trong khi đó, việc duy trì ưu đãi cũng cần tính toán kỹ để đảm bảo mục tiêu áp dụng các công nghệ mới để cắt giảm khí thải trong lĩnh vực giao thông vận tải.

Hoàng Lâm