HTX gặp khó khi muốn tập trung đất trồng lúa

Đồng bằng sông Hồng được xem là vựa lúa lớn thứ hai của Việt Nam. Thế nhưng nông dân, HTX nơi đây đang gặp khó khăn trong việc tìm kiếm, hình thành những diện tích đất lớn để phát triển trồng lúa hàng hóa.

Những rào cản khó gỡ

Theo các HTX, việc tập trung đất đai không chỉ đơn thuần là gộp các thửa ruộng nhỏ lẻ thành những cánh đồng mẫu lớn, mà còn là một quá trình phức tạp liên quan đến nhiều yếu tố kinh tế, xã hội và pháp lý.

Tại Hưng Yên, HTX nông nghiệp Tùng Hải (thị xã Mỹ Hào) dù có ý định trong việc dồn điền đổi thửa, gom đất để áp dụng cơ giới hóa và sản xuất theo quy mô lớn, nhưng các thành viên HTX vẫn vấp phải những rào cản tưởng chừng đơn giản nhưng lại vô cùng khó gỡ.

Đầu tiên phải kể đến tình trạng đất đai manh mún, nhỏ lẻ. Mỗi hộ nông dân thường sở hữu vài ba thửa ruộng nằm rải rác ở nhiều vị trí khác nhau. Việc thuyết phục họ giao đất cho HTX để quản lý tập trung không hề dễ dàng. Nông dân vẫn còn tâm lý bám trụ đất đai, lo ngại mất quyền sử dụng hoặc giảm thu nhập nếu HTX quản lý không hiệu quả.

Bên cạnh đó, ảnh hưởng bởi quá trình đô thị hóa, diện tích đất phục vụ sản xuất nông nghiệp, trong đó có diện tích đất cho trồng lúa ngày càng bị thu hẹp, phân nhỏ. Điều này gây khó khăn rất lớn cho việc cơ giới hóa, áp dụng khoa học kỹ thuật đồng bộ, và quản lý sản xuất theo quy mô lớn.

Sản xuất trên diện tích lớn sẽ giúp HTX thuận lợi áp dụng cơ giới hóa và nâng cao năng suất, chất lượng lúa gạo.

Đi liền với đó, thiếu vốn đầu tư và năng lực quản lý cũng là rào cản lớn. Để tập trung đất hiệu quả, HTX cần có nguồn vốn dồi dào để đầu tư vào cơ sở hạ tầng như hệ thống thủy lợi, giao thông nội đồng, hay mua sắm máy móc thiết bị hiện đại. Nhưng trên thực tế, không chỉ HTX Tùng Hải mà phần lớn các HTX ở Đồng bằng sông Hồng đều có quy mô vốn nhỏ, nguồn vốn tự có hạn chế, và khả năng tiếp cận các nguồn vay ưu đãi còn nhiều khó khăn. Thêm vào đó, năng lực quản lý, điều hành và ứng dụng khoa học kỹ thuật của đội ngũ cán bộ HTX chưa đồng đều, chưa đáp ứng được yêu cầu của sản xuất quy mô lớn và ứng dụng công nghệ cao.

HTX Sản xuất kinh doanh nông nghiệp Đoàn Kết (Ứng Hòa, Hà Nội) cũng là một trong những đơn vị gặp khó khăn trong tích tụ đất đai dù có hỗ trợ về vốn và cơ sở hạ tầng. Nguyên nhân là nhiều hộ nông dân không sản xuất nhưng không lại muốn cho thuê vì sợ mất đất. Đất công ích thì phải đấu giá với giá cao khiến HTX muốn mở rộng diện tích cũng không dễ dàng.

Đi liền với đó, mặc dù Nhà nước đã có các chính sách khuyến khích tích tụ, tập trung đất nông nghiệp, nhưng việc triển khai trên thực tế lại gặp nhiều vướng mắc. Chính sách chưa đủ mạnh và thiếu linh hoạt khiến các HTX khó có thể mạnh dạn thực hiện. Các quy định về thời hạn thuê đất, chuyển nhượng quyền sử dụng đất, hay cơ chế hỗ trợ tài chính cho HTX tham gia tích tụ đất còn khá cứng nhắc, chưa thực sự thông thoáng và hấp dẫn để khuyến khích nông dân và HTX mạnh dạn tham gia.

Những hỗ trợ nào là cần thiết để HTX vượt khó?

Tại Hội thảo “Thực trạng và giải pháp hỗ trợ HTX nông nghiệp tập trung đất sản xuất lúa vùng Đồng bằng sông Hồng” do Viện Kinh tế Hợp tác (Liên minh HTX Việt Nam) tổ chức cuối tuần qua, các chuyên gia cho rằng cốt lõi của việc tập trung đất sản xuất lúa là hướng tới lợi thế kinh tế nhờ quy mô.

Khi đất đai được tập trung trên quy mô lớn, việc áp dụng cơ giới hóa đồng bộ từ khâu làm đất, gieo cấy, chăm sóc đến thu hoạch trở nên dễ dàng và hiệu quả hơn. Máy móc lớn có thể hoạt động tối ưu, giảm chi phí nhân công và nhiên liệu trên một đơn vị diện tích. Điều này dẫn đến giảm giá thành sản phẩm, tăng năng suất lao động, và nâng cao sức cạnh tranh của nông sản.

Trong khi Luật Hợp tác xã đã khẳng định, HTX là tổ chức kinh tế tập thể, hoạt động theo nguyên tắc tự nguyện, dân chủ, tự chủ và tự chịu trách nhiệm. HTX đóng vai trò quan trọng trong việc tập hợp sức mạnh của các hộ nông dân nhỏ lẻ, giải quyết những hạn chế mà từng hộ không thể tự làm được.

Cơ sở lý luận này nhấn mạnh HTX không chỉ là nơi chia sẻ rủi ro, mà còn là cầu nối giúp nông dân tiếp cận thị trường, công nghệ, vốn và thông tin một cách hiệu quả hơn. Trong bối cảnh tập trung đất, HTX có thể trở thành chủ thể đứng ra thuê, nhận góp vốn quyền sử dụng đất của nông dân, sau đó tổ chức sản xuất tập trung theo quy trình chuẩn, ứng dụng công nghệ, và liên kết với doanh nghiệp để tiêu thụ sản phẩm. Vai trò này giúp HTX tạo ra giá trị gia tăng cao hơn cho hạt gạo, đảm bảo đầu ra ổn định và nâng cao thu nhập cho thành viên.

TS Phạm Minh Sơn cho rằng đối với nông nghiệp, các chính sách về đất đai, tín dụng, thuế, đầu tư công, và hỗ trợ khoa học công nghệ đóng vai trò kiến tạo môi trường thuận lợi hoặc cản trở cho quá trình tích tụ đất.

Do đó, Nhà nước cần ban hành các chính sách khuyến khích tích tụ, tập trung đất đai linh hoạt, minh bạch, đảm bảo quyền lợi của nông dân và tạo động lực cho HTX. Đồng thời, chính sách cũng cần giải quyết các vấn đề về rủi ro, thông tin bất cân xứng và chi phí giao dịch cao trong quá trình tập trung đất.

Ngay như pháp lý về đất đai dù đã được thông thoáng hơn nhưng hiện vẫn có những vướng mắc nhất định. Luật Đất đai (cũ) chưa có quy định giao đất cho HTX để sản xuất nông nghiệp, mà chỉ cho thuê đất. Điều này gây khó khăn trong việc HTX được chủ động về đất đai. Luật Đất đai 2024 mới có những thay đổi cho phép cá nhân không trực tiếp sản xuất nông nghiệp được nhận chuyển nhượng đất trồng lúa, nhưng điều này lại tiềm ẩn nguy cơ đất nông nghiệp bị chia nhỏ thêm hoặc bị các nhà đầu tư lớn thu gom, tạo áp lực cho HTX.

Vấn đề đất công ích (5% của xã) thường được cho thuê ngắn hạn (5 năm một lần), gây khó khăn cho HTX khi muốn đầu tư lâu dài vào hạ tầng, cải tạo đất. Việc đấu thầu đất công ích đôi khi cũng bị đẩy giá lên cao, làm giảm hiệu quả sản xuất và gây bất lợi cho HTX.

Song song đó, chính sách ưu đãi về tín dụng và thuế cần được áp dụng mạnh mẽ hơn. Ưu tiên các HTX tiếp cận nguồn vốn vay ưu đãi với lãi suất thấp, thời gian vay dài hạn để đầu tư vào cơ sở hạ tầng, mua sắm máy móc thiết bị.

Theo các chuyên gia, việc tập trung đất sản xuất lúa là xu hướng tất yếu để nâng cao hiệu quả sản xuất nông nghiệp, đặc biệt tại Đồng bằng sông Hồng. Các HTX nông nghiệp đóng vai trò then chốt trong quá trình này. Tuy nhiên, để vượt qua những khó khăn hiện tại, các HTX rất cần sự hỗ trợ toàn diện từ Nhà nước về cơ chế, chính sách, nguồn lực tài chính, đào tạo và định hướng thị trường. Chỉ khi đó, HTX mới thực sự trở thành động lực để xây dựng nền nông nghiệp hiện đại, bền vững trên quy mô lớn.

Huyền Trang