Hướng tới một nền giáo dục công bằng
Sự ra đời của một bộ sách giáo khoa (SGK) thống nhất toàn quốc không chỉ là giải pháp hữu hiệu để khắc phục những bất cập hiện tại trong giáo dục mà còn đáp ứng nguyện vọng của đông đảo phụ huynh, học sinh và cử tri.
Lắng nghe nguyện vọng nhân dân
Việc đổi mới chương trình, SGK giáo dục phổ thông theo tinh thần Nghị quyết số 88/2014/QH13 của Quốc hội là “xã hội hóa biên soạn SGK; có một số SGK cho mỗi môn học” là một trong những thành công của Chương trình giáo dục phổ thông 2018, huy động được nhiều chuyên gia tham gia biên soạn sách. Kết quả, có tới 3 bộ SGK được biên soạn dưới hình thức xã hội hóa được đưa vào giảng dạy rộng rãi trên toàn quốc, đáp ứng nhu cầu cung cấp hệ thống SGK phong phú, đa dạng cho người dạy, người học. Tuy nhiên, qua giám sát của Ủy ban Thường vụ Quốc hội (năm 2023) và phản ánh của cử tri cho thấy vẫn còn một số bất cập, chưa hiệu quả trong khâu tổ chức triển khai thực hiện, tình trạng lãng phí... Do vậy, vấn đề cần một bộ SGK của Nhà nước không ít lần được đề cập trong kiến nghị của cử tri, trên diễn đàn Quốc hội và trong Nghị quyết 686 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Trước Kỳ họp thứ tám vừa qua, cử tri tiếp tục gửi ý kiến đến Quốc hội khóa XV, đề nghị xem xét, thống nhất một bộ SGK chung cho học sinh cùng cấp học trong cả nước nhằm tránh gây lãng phí.
Học sinh Trường THCS và THPT Nguyễn Tất Thành, Hà Nội. Ảnh: KHÁNH HÀ
Như vậy, xét về ý nghĩa chính trị, việc Bộ Chính trị yêu cầu “bảo đảm cung cấp một bộ SGK thống nhất toàn quốc” đã khẳng định trách nhiệm của Nhà nước đối với việc chăm lo cho giáo dục phổ thông; và càng có ý nghĩa khi gắn với mục tiêu đến năm 2030 mở rộng thực hiện “giáo dục bắt buộc hết THCS”, “cung cấp miễn phí SGK cho tất cả học sinh”; đến năm 2035 “hoàn thành phổ cập THPT và tương đương”. Đây là chính sách thể hiện tính ưu việt của chế độ, hợp lòng dân, đáp ứng nguyện vọng của đông đảo phụ huynh, học sinh.
Xét về ý nghĩa xã hội, việc quy định một bộ SGK thống nhất sẽ giúp phụ huynh không còn lo lắng về SGK cho con khi đón năm học mới; giải tỏa tâm lý băn khoăn liên quan tới việc học tập, thi cử, đánh giá liên quan tới SGK khi con em chuyển trường... Điều này chắc chắn đem lại niềm vui cho các bậc cha mẹ học sinh, đặc biệt là các gia đình có điều kiện kinh tế khó khăn, thu nhập thấp.
Xét về hoạt động giáo dục nói chung, quy định một bộ SGK thống nhất toàn quốc cũng sẽ khắc phục những bất cập trong hoạt động phát hành và sử dụng sách do quy trình lựa chọn sách; giảm bớt áp lực cho việc xây dựng ngân hàng đề thi tốt nghiệp THPT khi phải bảo đảm phù hợp, khách quan, công bằng cho thí sinh học các bộ SGK khác nhau.
Với những ý nghĩa trên, Ủy ban Văn hóa và Xã hội luôn kiên trì quan điểm cần có bộ SGK của Nhà nước, sử dụng thống nhất toàn quốc.
Tái sử dụng SGK hiệu quả
Thời gian qua, chúng ta thực hiện cơ chế “một chương trình, nhiều SGK” là nhằm hướng tới sự linh hoạt, sáng tạo trong quá trình triển khai Chương trình giáo dục phổ thông 2018; coi SGK là học liệu để giáo viên nghiên cứu, tham khảo, tạo ra tài liệu dạy học phù hợp; giúp người học phát huy năng lực của bản thân, không lệ thuộc vào bài mẫu. Đáng tiếc, mục tiêu này dường như chưa đạt được, vì trên thực tế, việc dạy học chủ yếu vẫn dựa vào bài giảng được xây dựng trên cơ sở một bộ SGK đã được lựa chọn.
Chủ trương “bảo đảm cung cấp một bộ SGK thống nhất toàn quốc” chủ yếu khẳng định trách nhiệm của Nhà nước trong việc cung cấp một bộ SGK chất lượng cao, chi phí hợp lý, thống nhất trong giảng dạy và đánh giá kết quả tốt nghiệp THPT; không nên đồng nghĩa với việc các trường học chỉ dùng duy nhất một bộ SGK; càng không phủ nhận SGK xã hội hóa bởi theo quy định của Luật Giáo dục hiện hành “mỗi môn học có một hoặc một số SGK”, “thực hiện xã hội hóa việc biên soạn SGK” để tạo nguồn học liệu đa dạng, đáp ứng nhu cầu của người học. Điều quan trọng là cần hướng dẫn, khuyến khích giáo viên, học sinh tiếp cận các SGK khác để làm phong phú nội dung giảng dạy, học tập. Với quan niệm thi gì học nấy, ngân hàng đề thi tốt nghiệp THPT thể hiện được tinh thần này sẽ là động lực quan trọng chi phối việc sử dụng nhiều SGK cho hoạt động dạy và học.
Từ lâu, dư luận xã hội cũng như các đại biểu Quốc hội đã băn khoăn về tình trạng SGK chỉ dùng được một lần, gây lãng phí nguồn lực cho gia đình, xã hội; đồng thời đề xuất nghiên cứu cơ chế khuyến khích dùng SGK nhiều lần, qua nhiều thế hệ.
Trước khi triển khai chủ trương nhiều bộ SGK, phong trào quyên góp SGK gửi tặng học sinh vùng đặc biệt khó khăn cũng được phát động và triển khai khá hiệu quả. Năm 2018, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã triển khai các chỉ thị khuyến khích học sinh và giáo viên bảo quản SGK để dùng lâu dài. Năm 2022, Bộ Giáo dục và Đào tạo cũng đã dự kiến đề xuất phương án sử dụng ngân sách nhà nước mua SGK đưa vào thư viện trường học cho học sinh mượn, sử dụng nhiều lần. Những nỗ lực này cho thấy việc tái sử dụng SGK là hoàn toàn khả thi, giúp tiết kiệm chi phí và bảo đảm cung cấp SGK miễn phí cho học sinh vào năm 2030.
Về phía Nhà nước, cần có cơ chế bố trí ngân sách mua SGK đưa vào thư viện các nhà trường; có bổ sung hằng năm để mua thay thế sách cũ, nát. Bảo đảm cung cấp miễn phí không nên hiểu là cấp sách mới không thu hồi. Các gia đình có điều kiện có thể mua sách riêng cho con em, song song với việc xây dựng một hệ thống SGK dùng chung tại thư viện. Về phía các địa phương và nhà trường, cần xây dựng kế hoạch sử dụng sách hiệu quả, huy động nguồn lực xã hội hóa và giáo dục ý thức giữ gìn sách cho học sinh. SGK tại Nhật Bản được mua bằng ngân sách nhà nước, phát miễn phí cho học sinh trường công lập; phía sau mỗi cuốn sách đều in một phần thông điệp “Sách được cấp phát miễn phí từ tiền thuế của nhân dân. Hãy sử dụng một cách cẩn thận”. Mô hình này chúng ta có thể tham khảo. Tương tự như tinh thần tiết kiệm trong lễ khai giảng không nhận hoa, chủ trương tái sử dụng SGK chắc chắn sẽ nhận được sự đồng tình và ủng hộ rộng rãi từ toàn xã hội.
