Khi tư pháp Mỹ can thiệp vào hành pháp

Tổng thống Trump ký sắc lệnh áp thuế với thép, nhôm nhập khẩu vào Mỹ. Ảnh: Bloomberg

Vì sao bên tư pháp có quyền can thiệp vào mệnh lệnh hành chính?

Thông thường mức thuế của một nước do cơ quan lập pháp của nước đó ấn định; Mỹ cũng vậy, Quốc hội nước này ấn định nhiều loại thuế, như dự luật Chính phủ Mỹ trình ra Quốc hội trong đó có đề xuất tiếp tục giảm thuế thu nhập doanh nghiệp từ 35% xuống còn 21%, lần này là vĩnh viễn.

Tuy nhiên cũng có những ngoại lệ. Phía Chính phủ Mỹ có thể viện dẫn các đạo luật khác nhau để áp thuế bất thường lên hàng hóa nhập khẩu chứ không cần chờ Quốc hội; chẳng hạn, họ viện dẫn Đạo luật Quyền Kinh tế Khẩn cấp (IEEPA) để cho rằng thâm hụt thương mại là một “trường hợp khẩn cấp quốc gia” và đặt ra các mức thuế để giải quyết tình trạng khẩn cấp này.

IEEPA được sử dụng để áp thuế 30% lên hàng hóa nhập từ Trung Quốc; 25% lên hầu hết hàng hóa nhập từ Mexico và Canada; 10% lên hàng hóa nhập từ các nước trên thế giới. Chính phủ Mỹ cũng dùng IEEPA để đánh thuế đối ứng rất cao lên các nước nhưng sau đó tạm hoãn áp dụng trong vòng ba tháng.

Đến đây bên tư pháp vẫn chưa can thiệp cho đến khi có đơn kiện. Trong hai vụ kiện riêng biệt, 5 doanh nghiệp nhỏ và 12 tiểu bang đã nộp đơn kiện Chính phủ Mỹ vì cho rằng Đạo luật IEEPA được viện dẫn để áp thuế không trao cho bên hành pháp quyền áp đặt thuế quan trên diện rộng toàn cầu vì thâm hụt thương mại không hề là tình trạng khẩn cấp. Ba thẩm phán Tòa Thương mại Quốc tế Mỹ, nơi thụ lý hai vụ kiện này đã ra phán quyết đồng ý với nguyên đơn, cho rằng Chính phủ Mỹ đã vượt quá quyền hạn của mình khi áp thuế lên nhiều nước trên thế giới nên ra lệnh trong vòng 10 ngày phải chấm dứt việc áp thuế dựa vào IEEPA.

Ngay lập tức Chính phủ Mỹ kháng cáo phán quyết này và chỉ một ngày sau Tòa Phúc thẩm tại Washington DC lại ra lệnh tạm ngưng phán quyết của Tòa Thương mại Quốc tế, có nghĩa trước mắt chính quyền Mỹ vẫn có quyền áp thuế trong lúc chờ Tòa Phúc thẩm xét xử. Tòa Phúc thẩm sẽ nghe lập luận của đôi bên và có thể có phán quyết sau cùng trong tháng tới. Nhưng dù kết quả như thế nào, có thể dự đoán trước bên thua sẽ tiếp tục kháng cáo lên Tòa án Tối cao Mỹ, nơi sẽ có phán quyết cuối cùng nếu đồng ý thụ lý.

Tất cả những điều này có nghĩa là sao?

Chính phủ Mỹ viện dẫn Đạo luật IEEPA chỉ vì nó dễ áp dụng, không cần qua các công đoạn như điều tra thương mại hay tham vấn các bên bị ảnh hưởng như khi viện dẫn các đạo luật khác. Nay nếu bị làm khó khi sử dụng IEEPA rất có thể Chính phủ Mỹ sẽ dùng mục 301 trong đạo luật về các hành vi thương mại không công bằng như từng sử dụng để áp thuế cao lên hàng nhập khẩu từ Trung Quốc vào năm 2018 và 2019. Họ cũng có thể áp dụng mục 232 đạo luật an ninh quốc gia vì mục này đang được viện dẫn để đánh thuế 25% lên thép, nhôm và ô tô; mức thuế này không bị Tòa Thương mại Quốc tế đụng đến.

Cố vấn thương mại Peter Navarro cho biết nếu không áp dụng được IEEPA, Chính phủ Mỹ sẽ dùng quyền áp thuế theo mục 232 hay 301, thậm chí theo các đạo luật khác như Luật Thuế quan năm 1930 (mục 338) hay Luật Thương mại năm 1974 (mục 122). Chẳng hạn mục 122 cho phép Chính phủ Mỹ áp thuế 15% trong vòng 150 ngày để hạn chế nhập khẩu, giải quyết thâm hụt cán cân thanh toán nhưng cần được Quốc hội gia hạn nếu kéo dài hơn 150 ngày.

Nói cách khác, bên tư pháp Mỹ có thể can thiệp để tạm thời ngăn bên hành pháp ấn định thuế quan nếu có đơn kiện, nhưng bên hành pháp có thể viện dẫn nhiều cơ sở pháp lý khác nhau để đạt được mục đích áp thuế, nhất là khi thuế được xem là công cụ đàm phán chứ không hẳn là vũ khí sử dụng lâu dài.

Ngoài hai vụ kiện được biết đến nhờ phán quyết của Tòa Thương mại Quốc tế, các mức thuế nhập khẩu của Chính phủ Mỹ còn bị kiện trong một số vụ khác như vụ một công ty đồ chơi nhỏ, Learning Resources. Giám đốc của công ty này cho biết ông kiện vì tin rằng thuế sẽ có tính hủy diệt với cả công ty ông và nền kinh tế Mỹ nói chung.

Một thẩm phán liên bang ở Washington DC đã ra phán quyết cho Learning Resources thắng kiện vì theo ông IEEPA “không trao thẩm quyền cho tổng thống áp thuế”. Ông ngăn không cho Chính phủ Mỹ thu thuế Learning Resources nhưng phán quyết chỉ áp dụng cho một mình công ty đồ chơi này thôi nên ít được báo chí đưa tin.

Nguyễn Vũ