Kinh nghiệm quốc tế: Nhật Bản- Ban pháp chế các bộ chịu trách nhiệm xây dựng văn bản

Tòa nhà Chính phủ Trung ương số 4, nơi đặt Cục Pháp chế Nội các. (Ảnh: The Japan Times)

Vai trò quan trọng của Cục Pháp chế Nội các

Ở Nhật Bản, các bộ, cơ quan ngang bộ trên cơ sở yêu cầu về hoạt động quản lý nhà nước thuộc phạm vi mình phụ trách để đề xuất chính sách, yêu cầu xây dựng các luật. Mỗi bộ đều có các ban pháp chế chịu trách nhiệm xây dựng văn bản do bộ mình chủ trì. Điều này tạo nên tính chuyên nghiệp tương đối trong hoạt động xây dựng pháp luật ở các bộ. Người làm việc ở các Ban này đều là công chức có kinh nghiệm, được luân chuyển thông qua các bộ và Cục Pháp chế Nội các (được thành lập từ năm 1885) (trong nhiều trường hợp, các bộ đặt hàng để Cục Pháp chế Nội các soạn thảo).

Các chính sách thể hiện trong dự luật được đưa ra thảo luận và lấy ý kiến các bộ, cơ quan liên quan. Trong trường hợp còn ý kiến khác nhau thì cơ quan soạn thảo có trách nhiệm đưa ra phương án dung hòa ý chí của các bên. Trường hợp không thể dung hòa được thì không trình dự luật hoặc loại bỏ nội dung đó khỏi dự luật. Trong giai đoạn này, cán bộ của các bộ, cơ quan liên quan, đặc biệt là Cục Pháp chế Nội các đều tham gia vào hoạt động soạn thảo và đại diện cho cơ quan mình để đưa ra ý kiến, quan điểm và những đề xuất.

Cục Pháp chế Nội các cũng là cơ quan có trách nhiệm thẩm tra các dự luật luật sau khi được các bộ hoàn thiện trước khi trình Nội các cho ý kiến. Nội dung thẩm tra gồm tính hợp hiến, hợp pháp, tính khả thi của dự thảo luật. Về mặt kỹ thuật như bố cục văn bản, ngôn ngữ pháp lý… cũng được kiểm soát rất chặt chẽ bởi bộ phận kỹ thuật của Cục Pháp chế Nội các. Hoạt động này giúp cho văn bản bảo đảm sự thống nhất về hình thức.

Trong trường hợp xây dựng hoặc thẩm tra các dự luật, Cục có quyền yêu cầu các bộ, ngành cung cấp dữ liệu, nhân lực có kinh nghiệm cùng công chức của Cục chuẩn bị thẩm tra, tổ chức tham vấn công chúng để tăng thêm giá trị của các biên bản thẩm tra. Cục Pháp chế Nội các Nhật Bản được bố trí thành 4 ban với khoảng 40 cán bộ thẩm tra là những người có chuyên môn rất cao về pháp luật và nhiều kinh nghiệm trong lĩnh vực quản lý nhà nước liên quan, được tuyển dụng, biệt phái từ các bộ. Các cán bộ được tham gia rất sớm quá trình xây dựng dự luật nên bảo đảm sự thống nhất, sâu sát. Ngoài ra, Cục có đội ngũ cán bộ hỗ trợ kỹ thuật cho các cán bộ thẩm tra để bảo đảm hoạt động thẩm tra hiệu quả nhất.

Đa dạng các loại văn bản được lấy ý kiến nhân dân

Liên quan đến hoạt động tham vấn công chúng, Nhật Bản có Luật Thủ tục hành chính năm 2005 quy định về việc lấy ý kiến trong quá trình xây dựng pháp luật. Luật này đã đạt được hiệu quả nhất định, góp phần quan trọng trong quá trình xây dựng chính sách và pháp luật của các cơ quan nhà nước. Việc tổ chức lấy ý kiến nhân dân đối với các dự luật của Nhật Bản được thực hiện thông qua các biện pháp hiện đại, đặc biệt là sử dụng trang thông tin điện tử do Bộ Thông tin quản lý. Việc lấy ý kiến nhân dân xuất phát từ việc thực hiện chức năng giám sát của họ đối với hoạt động của cơ quan nhà nước, đặc biệt là cơ quan hành pháp.

Bên cạnh đó, người dân đứng từ góc độ khác cơ quan quản lý nên họ có những ý kiến, quan điểm khác biệt giúp cho cơ quan xây dựng, soạn thảo văn bản có cái nhìn tổng thể, đa chiều về một vấn đề. Mục đích của việc lấy ý kiến không phải nhằm thu nhận được đa số sự đồng thuận mà chủ yếu thu thập các ý kiến trái chiều, các quan điểm, cách thức, giải pháp được góp ý để làm cơ sở nghiên cứu, củng cố về mặt lý luận và thực tiễn cho nội dung chính sách pháp luật được đưa ra cũng như các phương án kỹ thuật giải quyết vấn đề sẽ được quy định trong văn bản. Vì vậy, nhiều trường hợp có những quan điểm thuộc thiểu số nhưng được ghi nhận để trình lên cơ quan có thẩm quyền xem xét.

Loại văn bản được đưa ra lấy ý kiến chỉ bao gồm các văn bản hướng dẫn luật gồm nghị định, thông tư, thông báo. Điều này nhằm thể hiện vai trò tham gia của người dân trong quá trình quản lý nhà nước tương ứng với việc họ góp ý vào các dự luật thông qua cơ chế đại biểu của mình trong Nghị viện. Về cơ bản, các văn bản được lấy ý kiến đều có nội dung liên quan đến quyền, nghĩa vụ, trách nhiệm của nhân dân. Những văn bản quản lý mang tính kỹ thuật thuần túy thể hiện mối quan hệ giữa các cơ quan nhà nước với nhau thì có thể không cần tham vấn công chúng.

Cũng như nhiều quốc gia trên thế giới coi trọng quy trình xây dựng chính sách, ở Nhật Bản, các ý tưởng hoặc đề xuất chính sách sẽ được xem xét ưu, nhược điểm, so sánh các phương pháp khác nhau để giải quyết vấn đề đặt ra. Việc xây dựng chính sách và chuẩn bị các luật liên quan sẽ được chủ trì bởi Bộ trưởng và bộ chuyên phụ trách vấn đề có liên quan theo chức năng nhiệm vụ mà luật quy định. Việc đề xuất và xây dựng chính sách của các bộ là một quá trình được xử lý từ trong nội bộ các bộ cho tới đưa ra thảo luận với các chuyên gia từ bộ ngành khác và với cơ quan chuyên môn của Chính phủ.

Các vấn đề thuộc chính sách phải được dung hòa lợi ích một cách hợp lý nhất, đặc biệt các trường hợp mà nội dung liên quan tới quyền, trách nhiệm của nhiều bộ, địa phương. Toàn bộ quá trình xây dựng và hoạch định chính sách được coi là giai đoạn quan trọng nhất và được thực hiện theo một quy trình rất chuyên nghiệp và nghiêm túc như các chương trình nghiên cứu thực tiễn, thu thập thông tin từ nghiên cứu điều tra cơ bản, tham khảo kinh nghiệm nước ngoài, các điều ước quốc tế, nghiên cứu kỹ lưỡng về thẩm quyền ban hành chính sách, chức năng, nhiệm vụ của từng cơ quan, lấy ý kiến nhân dân...

Cùng với một số quốc gia, Nhật Bản đã phát triển và triển khai ứng dụng công nghệ thông tin để soạn thảo văn bản pháp luật, giúp giảm 40% công sức cho người soạn thảo luật

H.T