Kinh tế tuần hoàn - 'chìa khóa' giải bài toán chất thải rắn sinh hoạt

“Quản lý chất thải rắn sinh hoạt có khởi sắc”

Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 có hiệu lực thi hành từ ngày 1/1/2022 quy định về quản lý chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH) đầy đủ, rõ nét nhất so với các luật trước.

Toàn cảnh Tọa đàm “Các giải pháp tổng thể quản lý chất thải rắn sinh hoạt”. Ảnh: Duy Thông

Sau hơn 3 năm triển khai Luật, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp Nguyễn Thị Mai Phương, thành viên Đoàn giám sát của Quốc hội về bảo vệ môi trường cho biết, hệ thống pháp luật liên quan đến quản lý CTRSH đã dần hoàn thiện. Trước sáp nhập, có 56/63 tỉnh, thành phố đã ban hành quy định về quản lý chất thải, trong đó 34 tỉnh, thành phố ban hành quy định về phân loại CTRSH. “Đây là kết quả lớn trong thực thi bảo vệ môi trường”, bà Phương nhấn mạnh.

TS. Dương Thị Thanh Xuyến, Phó Trưởng phòng Quản lý chất thải, Cục Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường bổ sung, hiện các địa phương đã quy hoạch điểm tập kết, trạm trung chuyển, vị trí đầu tư cơ sở xử lý CTRSH và lồng ghép vào quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội.

Một số địa phương đã áp dụng các công nghệ mới như đốt rác thu hồi năng lượng để phát điện; chế biến phân hữu cơ từ chất thải thực phẩm để tận dụng tối đa giá trị tài nguyên chất thải, thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn… Công tác thu gom, vận chuyển và xử lý CTRSH có khởi sắc, khi tỷ lệ thu gom, xử lý ở khu vực đô thị hiện đạt 97,28%; còn khu vực nông thôn đạt 80,5%, trong khi năm 2022 chỉ đạt 71%.

Đơn giá thấp khó hấp dẫn nhà đầu tư

Dù vậy, công tác quản lý CTRSH hiện vẫn còn những hạn chế, bất cập. PGS. TS. Nguyễn Ngọc Sơn, Ủy viên là ĐBQH hoạt động chuyên trách tại Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường phân tích, Luật Bảo vệ môi trường đặt ra quy tắc là tính phí thu gom dựa trên khối lượng và thể tích sau phân loại. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều địa phương chưa làm được, chủ yếu khoán theo hộ gia đình nên chưa tạo động lực giảm rác thải. Trong quá trình thực thi, “không ít nơi thí điểm phân loại rác thải nhưng đến khâu thu gom, trung chuyển, xử lý lại trộn chung vào”, ông Sơn nêu.

Đáng chú ý, tình trạng giá, đơn giá thu gom chưa phản ánh đầy đủ chi phí khiến nhà đầu tư không mặn mà đầu tư xử lý chất thải rắn sinh hoạt. “Nhiều địa phương duy trì mức thu thấp, ngân sách bù lỗ lớn, tình trạng áp bảng giá một mức cho mọi hộ gia đình còn phổ biến”, ông Sơn thông tin.

“Định mức, đơn giá nhiều năm nay đã kìm hãm sự sáng tạo công nghệ trong xử lý chất thải rắn”, GS. TS. Nguyễn Hữu Dũng, Viện trưởng Viện Môi trường đô thị và công nghiệp Việt Nam nhấn mạnh; ông dẫn chứng, có trường hợp tạo ra máy phân loại rác, đốt rác thành nhiệt, nhưng họ không có nguồn kinh phí và khi đăng ký đề tài trên Bộ Khoa học và Công nghệ được 2,3 tỷ đồng. Với kinh phí ít ỏi đó, sau một thời gian, các thiết bị đã bị rò rỉ; do vậy, “phải có đột phá trong đầu tư cho sáng tạo công nghệ về phân loại, thu gom, xử lý rác”, ông Dũng đề xuất.

Một hạn chế nữa là hiện nay, 62% chất thải rắn sinh hoạt còn chôn lấp, trong đó nhiều bãi không hợp vệ sinh; theo GS. TS. Nguyễn Hữu Dũng, một phần nguyên nhân bởi chi phí đầu tư công nghệ xử lý, tái chế chất thải cao, trong khi phụ thuộc nhiều vào điều kiện địa phương. Quy trình đóng các bãi rác chôn lấp khi đã đầy cũng là vấn đề rất lớn, nếu không, hệ quả với khu dân cư lân cận sẽ kéo dài. Trong bối cảnh quỹ đất ở đô thị không còn, “hạn chế tỷ lệ chôn lấp là nhiệm vụ chiến lược”, ông nói.

Không cào bằng giá dịch vụ

Sau sáp nhập, diện tích các địa phương tăng, đồng thời gây biến động về CTRSH trên địa bàn. Để quản lý CTRSH đạt hiệu quả, bà Dương Thị Thanh Xuyến cho biết, Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ tiếp tục hoàn thiện hành lang pháp lý, hướng dẫn địa phương thực hiện phân loại CTRSH. Hiện, Bộ đã trình Chính phủ dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của 15 luật về nông nghiệp và môi trường; năm 2026 sẽ tiến hành sửa đổi toàn diện Luật Bảo vệ môi trường.

Cũng theo bà Xuyến, các địa phương cần hoàn thiện, ban hành quy định kỹ thuật cũng như giá dịch vụ thu gom vận chuyển, xử lý CTRSH, tránh thu bình quân theo đầu người hoặc theo hộ gia đình vì sẽ không khuyến khích người dân giảm tối đa chất thải phát sinh. “Cần thu giá dịch vụ theo khối lượng và thể tích”, bà Xuyến lưu ý.

Nhấn mạnh thách thức lớn nhất và tác động trực tiếp tới hiệu quả phân loại CTRSH tại hộ gia đình, cá nhân là hạ tầng chưa đồng bộ, bà Xuyến đề nghị các địa phương cần rà soát để đầu tư hạ tầng đồng bộ về thu gom, vận chuyển, xử lý sau phân loại rác. Các địa phương cũng cần xác định chính xác khối lượng chất thải phải xử lý để đầu tư hạ tầng tương ứng, tránh tình trạng đầu tư nhà máy đốt rác phát điện nhưng phải chở rác từ địa phương khác về, gây tốn kém chi phí vận chuyển. Song song, cần hình thành ngành công nghiệp tái chế để phục vụ cho việc sản xuất sản phẩm từ rác thải.

PGS. TS. Nguyễn Đình Thọ, Phó Viện trưởng Viện Chiến lược Chính sách nông nghiệp và môi trường cho rằng, về mặt lâu dài, để xử lý CTRSH, quan trọng nhất là thiết kế mô hình kinh tế tuần hoàn, trong đó coi rác thải là tài nguyên. Chừng nào còn trợ giá thu gom, xử lý rác thải và còn coi rác là trách nhiệm công cộng, là nghĩa vụ của Nhà nước thì chưa thể xử lý vấn đề triệt để.

Theo Thỏa thuận Paris, để xử lý vấn đề môi trường có 3 yếu tố quan trọng: tài chính xanh, công nghệ xanh và nâng cao năng lực hấp thụ công nghệ xanh đó. Do vậy, theo PGS. TS. Nguyễn Đình Thọ, cần có cơ chế khuyến khích huy động được nguồn tài chính xanh cũng như công nghệ xanh để xử lý chất thải sinh hoạt.

Cần đẩy mạnh truyền thông, xây dựng thói quen tốt về phân loại rác tại nguồn, PGS. TS. Bùi Thị An, ĐBQH Khóa XIII, Viện trưởng Viện Tài nguyên, môi trường và Phát triển cộng đồng đề xuất. Giá thu gom, xử lý rác thải có thể tăng song không cào bằng, có thể hỗ trợ cho đối tượng yếu thế. Cách quản lý cũng phải tùy theo từng địa phương, bởi Hà Nội khác với Hải Phòng, TP. Hồ Chí Minh…

Ngoài ra, theo các đại biểu, cần thúc đẩy ứng dụng công nghệ, chuyển đổi số trong quản lý CTRSH; tăng cường cơ chế kiểm tra, giám sát thực hiện - đây sẽ là động lực để hình thành thói quen phân loại rác thải, góp phần xây dựng một Việt Nam sáng - xanh - sạch - đẹp.

Đan Thanh