Lạm dụng vật chất làm phần thưởng cho con, lợi bất cập hại!

Cha mẹ không nên lạm dụng việc tặng quà đối với con cái. Ảnh: P.S.

Có nhiều cách để khuyến khích hành vi; một số có hiệu quả, một số khác thì không và một số khác nữa thậm chí còn phản tác dụng. Khi khen thưởng con, bạn phải làm theo tỉ lệ. Sẽ chẳng có nghĩa lý gì với bộ não trẻ lúc con được thưởng một con búp bê Chiến tranh giữa các vì sao vì tắt TV sau khi được yêu cầu làm như vậy.

Trong khi đó, ngay sau đó, bé chỉ được khen “làm tốt lắm” khi vào bồn tắm mà không cần sai bảo. Tương tự như vậy, chúng ta biết rằng phần thưởng hiệu quả nhất là phần thưởng phù hợp với hành vi của trẻ.

Vì vậy, nếu trẻ vào bồn tắm khi bạn yêu cầu, biện pháp khuyến khích tốt nhất là đổ đầy bong bóng vào bồn hoặc cùng tắm với trẻ, và nếu trẻ đã tắt tivi thì biện pháp khuyến khích tốt nhất là thực hiện điều gì đó có thể làm ngay sau khi tắt TV, chẳng hạn như đánh trận giả với những chiếc đệm.

Hình thức khuyến khích hoặc khen thưởng mà chúng ta chọn cũng rất quan trọng, bởi vì có một số hình thức không hiệu quả hoặc thậm chí phản tác dụng, còn những hình thức khác lại khiến trẻ hài lòng hơn và do đó, hiệu quả hơn. Nói chung, khích lệ bằng vật chất ít mang lại kết quả hơn và kém hiệu quả hơn so với khích lệ bằng cảm xúc, cho dù ta hay tưởng là ngược lại.

Theo nghĩa này, tôi đảm bảo với bạn rằng con búp bê Chiến tranh giữa các vì sao kém hiệu quả hơn so với chơi đánh trận giả ngay cả khi nó có vẻ không như vậy. Điều này có hai lý do: thứ nhất, vì não dễ dàng liên kết các nhóm tế bào thần kinh gần nhau hơn. Nói cách khác, nó liên kết hành vi phù hợp với xã hội hơn (tắt TV) với một hoạt động xã hội (chơi đánh trận giả) thay vì với một đồ vật (con búp bê Chiến tranh giữa các vì sao).

Thứ hai, vì được chơi đùa cùng với người lớn sẽ tạo ra phản ứng cảm xúc khác với nhận được một con búp bê. Chơi với người lớn sẽ kích hoạt các tế bào thần kinh tiết ra dopamine hiệu quả hơn, từ đó, hiệu quả của việc khuyến khích hành vi phù hợp sẽ mạnh mẽ hơn. Như chúng ta có thể thấy trong hình trên, trong trường hợp thứ hai, số lượng kết nối, sự liên kết sẽ được tạo ra giữa các tế bào thần kinh, lớn hơn so với trường hợp đầu tiên.

Tính nguy hiểm của việc sử dụng phần thưởng vật chất còn vượt xa sự kém hiệu quả của chúng. Mỗi khi bạn khích lệ con, bạn đang gửi cho con một thông điệp, bạn đang giáo dục con mình về các giá trị. Nếu bạn chơi với con hoặc cảm ơn con khi trẻ làm những gì được yêu cầu hoặc giúp đỡ bạn, trẻ sẽ hiểu rằng bằng cách hợp tác, mình sẽ đoàn kết với những người khác và đây là một giá trị quan trọng.

Mặt khác, nếu bạn cho con một món đồ chơi khi con làm việc gì đó, con sẽ hiểu rằng sở hữu đồ vật là điều quý giá trong cuộc sống. Vì vậy, khi lớn lên, chắc chắn con sẽ cần phải có nhiều của cải mới cảm thấy thỏa mãn hoặc được tưởng thưởng.

Nếu bạn nghĩ rằng có một xác suất nào đó con trai hoặc con gái của bạn lớn lên không trở thành triệu phú và không phải lúc nào con cũng có thể mua được món quà khiến trẻ cảm thấy đặc biệt hoặc quan trọng, thì có thể bạn đang lập trình cho con mình cảm thấy bản thân vô dụng và bất hạnh.

Ngay cả khi bạn chắc chắn rằng con mình sẽ sống trong cảnh xa hoa khi lớn lên, sử dụng phần thưởng vật chất vẫn là một chiến lược tồi; đứa trẻ sẽ học tập chậm hơn và không hiểu hết giá trị của tình yêu thương hay giúp đỡ lẫn nhau. Tôi tin rằng càng ít dùng phần thưởng vật chất thì càng tốt.

Álvaro Bilbao/ Thái Hà Books & NXB Lao động