Làng xà nu thay da đổi thịt

Qua cung đèo Lò Xo hun hút, con đường bê-tông uốn lượn như dải lụa trắng giữa đại ngàn, chúng tôi tìm về xã Xốp (huyện Đắk Glei cũ, nay thuộc tỉnh Quảng Ngãi). Bên dòng Đăk Nôn hiền hòa, làng Xốp Dùi hiện ra như bức tranh thủy mặc, bình yên, thơm ngát hương lúa mới. Ít ai biết sau dáng vẻ thanh bình ấy là những ký ức hào hùng của một thời bom đạn.

Biểu tượng trung kiên

"Đây chính là làng Xô Man từng đi vào văn học đó!" - anh A Gụe, Bí thư Chi bộ thôn Xốp Dùi (xã Xốp), 32 tuổi, vừa nói vừa dẫn tôi đi dọc những con đường bê- tông sạch sẽ. Giọng anh trong veo như nắng sớm: "Giờ trong rừng xà nu có nhiều sâm Ngọc Linh lắm, bà con trồng đầy".

Xốp Dùi hôm nay, ít ai ngờ từng là "pháo đài" kháng chiến của đồng bào Ta Reh - một nhánh của người Giẻ Triêng, Xê Đăng. Dưới sự chỉ huy của Anh hùng Lực lượng vũ trang Đinh Môn, bao thế hệ trai gái Xốp Dùi đã lấy máu, hầm chông, gươm giáo và ý chí sắt đá đánh bật kẻ thù. Tên gọi "Kon Lơn - thằng Púk" (cách người dân gọi thực dân Pháp) vẫn còn trong ký ức những người già nơi đây.

Trong căn nhà sàn cũ, bên bếp lửa xà nu đỏ rực, cụ A Nhóa - 87 tuổi, đôi tay run run mở gói vải cũ, lộ ra thanh gươm gỉ sét.

"Ngày ấy, tôi cầm gươm, vừa làm giao liên vừa đánh giặc. Khi đói, cả đội ăn củ rừng thay cơm, lấy tro thay muối. Nhưng ý chí không bao giờ gục ngã" - cụ A Nhóa chậm rãi kể. Trong làn khói bếp, đôi mắt cụ vẫn ánh lên niềm kiêu hãnh.

Ký ức của cụ A Nhóa ùa về như gió rừng xà nu: những đêm trắng gài bẫy đá, bẫy chông; những ngày cả làng đào hầm, dựng rào chống càn. "Vũ khí thô sơ thôi nhưng núi rừng che chở, lòng dân một dạ. Súng đạn nào cũng không khuất phục nổi" - cụ A Nhóa nhấn mạnh rồi chỉ tay về dãy núi xa, nơi hơn 80 năm trước, 100 trai làng khỏe mạnh lập chiến lũy dưới sự chỉ huy của cụ Đinh Môn.

Bà Y Dĩa (73 tuổi, người thôn Xốp Dùi) cũng góp chuyện khiến người nghe lặng đi: "Có những ngày, cả làng giã gạo thâu đêm, gùi gạo, tải đạn nuôi bộ đội. Giặc có súng, có bom. Mình chỉ có gùi, có gươm, có niềm tin với cách mạng. Địch mua chuộc đủ cách nhưng không ai dao động".

Trong ký ức của bà còn vang vọng điệu hát của phong trào "Nước Xu" - khi dân làng góp heo, dê, ché quý đổi lấy thứ nước linh thiêng từ Phú Yên, tin rằng đó là sức mạnh đánh giặc, giữ làng. Những đêm trăng, trai gái nhảy múa bên bếp lửa, hát vang: "Có nước của Yàng đây… Phải đánh giặc thôi, để con trai con gái yêu nhau, cùng nhau làm rẫy, cùng nhau cõng nước, cõng củi…".

Không chỉ con người, đến cả muông thú cũng hòa vào cuộc kháng chiến. "Mỗi khi giặc tràn vào, tiếng hú dài vang lên, cả làng lập tức tản vào núi. Heo, gà, vịt cũng chạy theo lối mòn, như hiểu hiệu lệnh" - bà Y Dĩa kể. Đó không chỉ là chiến thuật, mà là sự hòa quyện kỳ lạ giữa con người và thiên nhiên trong khát vọng tự do.

Ngày ấy, Xốp Dùi chỉ có hơn 200 nhân khẩu với 80 bếp lửa. Vậy mà làng đã trở thành "phên dậu" sắt đá cho cả vùng Tây Nguyên. Núi rừng xà nu thành chiến lũy, cái tên Xốp Dùi đi vào sử sách, vào văn học như một biểu tượng của lòng trung kiên, bất khuất.

Thôn Xốp Dùi nhìn từ trên cao

Khát vọng vươn lên

Năm 1977, người Xốp Dùi rời núi cao, về dựng làng bên dòng Đăk Nôn hiền hòa. Làng cũ nay chỉ còn rừng xà nu xanh thẳm, nơi từng có hầm bí mật, bếp kháng chiến, nơi thấm đẫm mồ hôi và máu. Với người Xốp Dùi, đó mãi là đất thiêng.

Bao nhiêu năm sau chiến tranh, nghèo đói vẫn đeo bám. Người dân chỉ quen gùi củi, trồng lúa rẫy, làm nương tạm bợ. "Hồi đó, ăn một bữa cơm trắng là quý lắm" - già làng A Rĩa nhớ lại. Nhưng khát vọng vươn lên vẫn cháy âm ỉ như bếp lửa xà nu chưa bao giờ tắt.

Hôm nay, bước chân trên con đường bê-tông phẳng lì, nhìn những rẫy cà phê xanh mướt, những đồi mắc ca thẳng tắp, nương sâm Ngọc Linh trải dài trên sườn núi, chúng tôi thấy rõ một Xốp Dùi căng tràn sức sống.

"Cả làng giờ gần 800 người, 245 hộ. Khoảng 90% số hộ tham gia trồng dược liệu rồi. Thanh niên A Khem trồng nhiều nhất, bắt đầu từ 200 gốc, nay lên hơn 1.000 gốc sâm Ngọc Linh. Năm ngoái, bán một luống, anh ấy thu hơn 200 triệu đồng" - A Đoan, Trưởng thôn Xốp Dùi, phấn khởi nói.

Không giữ riêng cho mình, A Khem sẵn sàng san sẻ giống, truyền kinh nghiệm cho bà con. Từ một cây thuốc quý của núi rừng, người Xốp Dùi biến nó thành "cây đổi đời". Giữa đại ngàn từng là chiến trường, nay mọc lên những luống sâm xanh mướt, mang về cuộc sống ấm no.

"Tôi cũng trồng vài trăm gốc nhưng chỗ nào thì không nói được đâu, sợ trộm lắm. Nhờ có sâm Ngọc Linh, có cây cà phê, mắc ca… mà người dân Xốp Dùi thoát nghèo. Cả thôn giờ chỉ còn 7 hộ nghèo thôi" - A Đoan tự hào.

Một căn nhà của người dân Xốp Dùi

Kho tàng văn hóa

Trong sự chuyển mình của thôn Xốp Dùi có dấu ấn của những con người thầm lặng như ông Trương Trọng Ngọc, 65 tuổi, gắn bó cả đời với thôn này. Ông trồng 4 - 5 ha cà phê, mắc ca, dược liệu; tạo việc làm cho hàng chục lao động, trả công đàng hoàng, lại tận tình hướng dẫn bà con kỹ thuật chăm cây, làm đất. Người dân gọi ông là "người gieo chữ xanh" cho Xốp Dùi.

Ông Lê Hải Lâm, Chủ tịch UBND xã Xốp, cho biết người dân thôn Xốp Dùi đã bỏ dần tập quán canh tác lạc hậu, chuyển sang cây dược liệu, cà phê, mắc ca. Đây là hướng đi bền vững, giúp nâng cao đời sống. Tới đây, xã sẽ triển khai đề án phục dựng di tích lịch sử làng kháng chiến Xốp Dùi, kết hợp bảo tồn văn hóa và phát triển du lịch cộng đồng giai đoạn 2025 - 2030.

"Chúng tôi hy vọng một ngày nào đó, khi du khách dừng chân bên dòng Đăk Nôn, nghe khúc dân ca Ta Reh, uống ngụm rượu cần bên bếp lửa xà nu và bước trên con đường dẫn vào làng kháng chiến xưa, họ sẽ hiểu rằng Xốp Dùi không chỉ có sâm Ngọc Linh hay cà phê xanh mướt. Nơi đây còn có một kho tàng văn hóa, một trường ca bất tận về lòng trung kiên của người dân địa phương trong 2 cuộc kháng chiến" - ông Lâm nói.

Cụ A Nhóa kể chuyện xưa bên bếp lửa thơm mùi nhựa xà nu. Ngồi bên phải là anh A Gụe

Thanh gươm kỷ vật thời tham gia kháng chiến của cụ A Nhóa

Bài và ảnh: Tử Trực