Lào Cai: Biến dược liệu bản địa thành ngành kinh tế mũi nhọn

Lào Cai sở hữu một lợi thế tự nhiên to lớn mà ít nơi nào có được. Với các vùng khí hậu á nhiệt đới và ôn đới rõ rệt, đặc biệt tại các địa phương vùng cao như Sa Pa, Bắc Hà, Bát Xát, cùng với thổ nhưỡng phù hợp, nơi đây từ lâu đã là cái nôi của nhiều loài dược liệu quý hiếm.

Nhận diện rõ tiềm năng này, Tỉnh ủy Lào Cai đã ban hành Nghị quyết 10-NQ/TU về phát triển nông, lâm nghiệp, trong đó xác định dược liệu là một trụ cột kinh tế. Mục tiêu của tỉnh đến năm 2025 là rất rõ ràng: trở thành trung tâm sản xuất, chế biến dược liệu lớn nhất toàn vùng Tây Bắc.

Người dân phát cỏ chăm sóc rừng quế hữu cơ ở Lào Cai. Ảnh Hoàng Thủy.

Nâng tầm quế hữu cơ: Từ vựa thô đến trung tâm xuất khẩu

Trong cơ cấu dược liệu của Lào Cai, cây quế chiếm một vị trí độc tôn. Với diện tích lên tới gần 60.000 ha (tính đến 2024), Lào Cai hiện là vùng trồng quế lớn nhất cả nước, tập trung chủ yếu tại hai huyện Văn Bàn và Bắc Hà (cũ). Từ bao đời nay, cây quế là sinh kế truyền thống, gắn bó mật thiết với đời sống văn hóa của đồng bào Dao và Tày.

Tuy nhiên, trong một thời gian dài, giá trị cây quế chưa được khai thác tương xứng. Người dân chủ yếu chỉ thu hoạch vỏ quế thô, lá quế, bán qua tư thương với giá cả bấp bênh, phụ thuộc lớn vào thị trường tiểu ngạch.

Bước chuyển mình chỉ thực sự bắt đầu khi Lào Cai quyết tâm chuyển dịch sang chế biến sâu và chuẩn hóa quốc tế. Hàng loạt HTX do người Mông, Dao làm chủ được thành lập. Từ nguồn vốn hỗ trợ và các chính sách tín dụng ưu đãi, các HTX đã đầu tư hệ thống máy móc, lò chưng cất hiện đại để chiết xuất tinh dầu quế ngay tại vùng trồng.

Đặc biệt, trong giai đoạn 2024-2025, Lào Cai đã tạo ra một đột phá mới. Tỉnh không chỉ dừng lại ở việc phát triển vùng trồng quế hữu cơ (Organic), mà còn hỗ trợ các HTX đạt được chứng nhận Fair Trade (Thương mại công bằng). Đây là một trong những tiêu chuẩn khắt khe nhất của thế giới, không chỉ đảm bảo chất lượng sản phẩm mà còn cam kết về lợi ích xã hội, bảo vệ môi trường và quyền lợi của người nông dân.

Một mô hình sản xuất tinh dầu quế trên địa bàn tỉnh Lào Cai. Ảnh: Huy Thông

Chính chứng nhận này đã mở ra cánh cửa cho tinh dầu và bột quế Lào Cai thâm nhập thẳng vào các thị trường khó tính nhất như Liên minh châu Âu (EU), Nhật Bản, và Hoa Kỳ, với giá trị cao hơn 30-40% so với sản phẩm thông thường. Song song đó, vai trò của các doanh nghiệp đầu tàu như Vina Samex, Sơn Hà... vô cùng quan trọng. Họ đầu tư các nhà máy chế biến quy mô lớn, ký hợp đồng bao tiêu sản phẩm dài hạn, tạo ra một chuỗi liên kết bền vững, giúp người dân yên tâm sản xuất mà không còn nỗi lo được mùa mất giá.

Phát huy tri thức bản địa thành sản phẩm OCOP và du lịch

Nếu như Văn Bàn, Bắc Hà (cũ) là đại diện cho sản xuất dược liệu quy mô công nghiệp, thì Sa Pa là hình mẫu cho việc khai thác giá trị từ tri thức bản địa, gắn liền với các sản phẩm OCOP và du lịch.

Sa Pa từ lâu đã nổi tiếng là vùng trồng Atiso lớn nhất miền Bắc. Tận dụng lợi thế này, các HTX và doanh nghiệp địa phương đã rất thành công trong việc xây dựng thương hiệu. Các sản phẩm như trà atiso, cao mềm atiso đã trở thành sản phẩm OCOP 4-5 sao, là món quà đặc sản mà bất kỳ du khách nào đến Sa Pa cũng tìm mua, mang lại nguồn thu nhập cao và ổn định cho người nông dân.

Bên cạnh Atiso, một di sản y học vô giá của người Dao đỏ đã được đánh thức, đó là bài thuốc tắm lá. Từ một bí quyết gia truyền chỉ có trong các bản làng, với sự hỗ trợ của chính quyền, các HTX (tiêu biểu như HTX Tả Phìn) đã nghiên cứu, chuẩn hóa công thức và thương mại hóa thành công. Các sản phẩm như nước tắm cô đặc, tinh dầu, muối ngâm chân từ lá thuốc Dao đỏ đã trở thành sản phẩm OCOP nổi tiếng, không chỉ được bán trong nước mà còn phục vụ ngay tại các cơ sở spa, homestay du lịch.

Đây cũng chính là định hướng mới của Lào Cai trong năm 2025: phát triển du lịch trải nghiệm nông nghiệp. Tỉnh khuyến khích các mô hình liên kết, nơi du khách không chỉ mua sản phẩm, mà còn được tham quan các nông trại Atiso xanh mướt, tự tay thu hoạch, hay trải nghiệm quy trình chưng cất lá tắm, thư giãn với liệu pháp thảo dược bản địa. Mô hình này tạo ra giá trị gia tăng kép, vừa bán được sản phẩm, vừa bán được dịch vụ du lịch trải nghiệm.

Dù đạt được nhiều thành công, Lào Cai vẫn nhận diện rõ các thách thức. Vấn đề lớn nhất hiện nay là tình trạng thoái hóa giống, đặc biệt là giống Atiso gốc (giống của Pháp), làm giảm năng suất và dược tính. Quy mô các HTX phần lớn vẫn còn nhỏ, máy móc sơ chế còn đơn giản. Tỉnh đang tập trung ưu tiên nguồn lực để phục tráng giống Atiso gốc, đồng thời tiếp tục kêu gọi các doanh nghiệp lớn đầu tư nhà máy chiết xuất hoạt chất tinh, thay vì chỉ dừng ở chưng cất tinh dầu thô. Việc đẩy mạnh cấp mã số vùng trồng và chuẩn hóa quy trình GACP cho tất cả các loại dược liệu cũng đang được rốt ráo thực hiện, để đưa Lào Cai trở thành một trung tâm dược liệu hiện đại, bền vững của cả nước.

Minh Ngọc