Lịch sử tỉnh Gia Lai - nơi 'đôi mắt Pleiku- Biển Hồ đầy'

Bản đồ địa giới hành chính tỉnh Gia Lai. (Nguồn: Cổng Thông tin Điện tử tỉnh Gia Lai)

Gia Lai tọa lạc ở phía Bắc của Tây Nguyên. Đây cũng là tỉnh thành có diện tích lớn thứ hai của Việt Nam, sau Nghệ An.

Trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của tỉnh Gia Lai là thành phố Pleiku. Gia Lai vốn có nguồn gốc từ chữ “Jarai”, đó là tên của dân tộc bản địa sinh sống tại đây. Dù đã qua biết bao thăng trầm lịch sử, người dân nơi đây vẫn giữ được những tập tục văn hóa truyền thống của mình, đặc biệt nhất phải nhắc đến không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên.

Gia Lai nổi tiếng với nhiều thắng cảnh đẹp như Biển Hồ được ví như đôi mắt Pleiku, núi lửa Chư Đăng Ya, thác Phú Cường, khu Bảo tồn thiên nhiên Kon Chư Răng...

Vị trí địa lý

Nằm ở phía Bắc của Tây Nguyên hùng vỹ, trên độ cao trung bình 700- 800 m so với mực nước biển, trải dài từ 12°58'20" đến 14°36'30" vĩ bắc, từ 107°27'23" đến 108°54'40" kinh đông.

Phía Bắc Gia Lai giáp tỉnh Kon Tum, phía Đông giáp các tỉnh Quảng Ngãi, Bình Định và Phú Yên; phía Nam giáp tỉnh Đắk Lắk; phía Tây giáp Vương quốc Campuchia.

Gia Lai có vị trí quốc tế quan trọng trong khu vực Tam giác phát triển Việt Nam-Lào-Campuchia. Tỉnh có 90km đường biên giới với Vương quốc Campuchia, đây là điều kiện thuận lợi để phát triển kinh tế cửa khẩu.

Là đầu nguồn của nhiều hệ thống sông chảy xuống vùng Duyên hải và lưu vực sông Mekong nên có vị trí quan trọng trong việc cân bằng sinh thái, môi trường không chỉ của Gia Lai mà còn của các tỉnh Duyên hải Nam Trung bộ và khu vực.

Hồ T’Nưng hay còn gọi là Biển Hồ được mệnh danh là “đôi mắt Pleiku”, một trong những địa điểm du lịch nổi tiếng của Gia Lai. (Ảnh: Hoài Nam/TTXVN)

Diện tích Gia Lai là 15.510km2, theo số liệu chính thức của Cục Thống kê, rộng thứ 2 trong số 63 tỉnh, thành của Việt Nam. Dân số Gia Lai là 1.630.311 người tính đến ngày 1/4/2024 theo kết quả điều tra dân số giữa kỳ năm 2024, đứng thứ 17 cả nước.

Toàn tỉnh có 17 đơn vị hành chính cấp huyện, gồm Thành phố Pleiku, thị xã An Khê, thị xã Ayun Pa và 14 huyện (gồm Kbang, Kông Chro, Đak Pơ, Mang Yang, Đak Đoa, Chư Păh, Ia Grai, Đức Cơ, Chư Sê, Chư Prông, Krông Pa, Ia Pa, Phú Thiện, Chư Pưh). Đơn vị hành chính cấp xã, phường, thị trấn là 218, gồm gồm 180 xã, 24 phường và 14 thị trấn.

Lịch sử hình thành

Vùng đất tỉnh Gia Lai ngày nay là địa bàn cư trú lâu đời của các dân tộc Jrai, Bahnar có tập quán sống thành từng làng. Trước khi người Pháp đặt ách đô hộ lên Tây nguyên, các dân tộc Gia Lai đang ở giai đoạn cuối của xã hội nguyên thủy chuyển sang giai đoạn xã hội có giai cấp.

Từ những năm đầu của thập niên 40 của thế kỷ XIX, các giáo sỹ người Pháp đã thâm nhập khu vực cư trú của người Bahnar thuộc xã Hà Tây, huyện Chư Păh và xã Hà Đông. huyện Đăk Đoa ngày nay để truyền đạo.

Theo chân các giáo sỹ, thực dân Pháp ngày càng tiến sâu vào Bắc Tây Nguyên tạo nên biến đổi mới bằng những chính sách chia để trị, dựa vào nhóm này để chống nhóm khác, chia rẽ Kinh-Thượng, chia rẽ các dân tộc trong tỉnh, trong khu vực với nhau.

Từ cuối thế kỷ 19 đến những năm đầu thế kỷ 20, thực dân Pháp đã từng bước thiết lập bộ máy cai trị trên đất Gia Lai. Sau nhiều lần thay đổi, sáp nhập, chia tách để thành lập các đơn vị hành chính trên vùng Tây Nguyên, ngày 24/5/1932, tỉnh Pleiku được thành lập (gồm đại lý Pleiku và đại lý Cheo Reo) theo Nghị định Toàn quyền Đông Dương.

Đến trước Cách mạng Tháng Tám 1945, tỉnh Pleiku có: thị xã Pleiku (thành lập ngày 3/12/1929 theo Nghị định Khâm sứ Trung Kỳ), huyện An Khê, huyện Pleikli, huyện Chư Ty và huyện Cheo Reo.

Sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công, tên tỉnh được chính quyền cách mạng gọi là Gia Lai. Tháng 6/1946, thực dân Pháp chiếm lại vùng đất Gia Lai và gọi tên của tỉnh là Pleiku.

Từ năm 1946-1954, tỉnh Pleiku nói riêng, Tây Nguyên nói chung trải qua nhiều lần chủ thể cai quản theo các văn bản của chính quyền thực dân và chính phủ bù nhìn.

Về phía chính quyền cách mạng, trong những năm kháng chiến chống thực dân Pháp, tên tỉnh vẫn giữ là Gia Lai nhưng qua từng thời điểm khác nhau, tỉnh Gia Lai lại thuộc sự chỉ đạo trực tiếp của các cơ quan khác nhau trong khu vực, các huyện trong tỉnh cũng nhiều lần thay đổi tên gọi và địa giới hành chính.

Đối với chính quyền Sài Gòn, mặc dù từ năm 1954 cho đến ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng, tên tỉnh vẫn gọi là Pleiku, nhưng diện mạo của tỉnh đã nhiều lần thay đổi.

Từ năm 1954-1975 vẫn giữ tên tỉnh là Gia Lai, nhưng địa giới hành chính của tỉnh có nhiều thay đổi qua các giai đoạn khác nhau của lịch sử.

Một góc thành phố Pleiku. (Ảnh: Hồng Điệp/TTXVN)

Ngày 20/9/1975, theo Nghị quyết của Bộ Chính trị, hai tỉnh Gia Lai và Kon Tum được hợp nhất thành một tỉnh có tên gọi là Gia Lai-Kon Tum.

Ngày 12/8/1991, theo Nghị quyết kỳ họp thứ 9 của Quốc hội khóa VIII, Gia Lai-Kon Tum tách thành hai tỉnh: Gia Lai và Kon Tum. Từ sau khi chia tỉnh, Gia Lai tiếp tục chia tách để lập thêm một số huyện mới.

Tháng 10/12024, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Nghị quyết số 1195/NQ-UBTVQH15 về việc sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã của tỉnh Gia Lai giai đoạn 2023-2025.

Cụ thể, nhập toàn bộ diện tích tự nhiên 8,65 km2, quy mô dân số 6.355 người của xã Tân Sơn vào xã Biển Hồ. Sau khi sắp xếp, thành phố Pleiku có 21 đơn vị hành chính cấp xã, gồm 14 phường và 7 xã.

Điều chỉnh một phần diện tích tự nhiên 6,217 km2, quy mô dân số 284 người của xã Đăk Hlơ để nhập vào xã Nghĩa An. Nhập toàn bộ diện tích tự nhiên 13,33 km2, quy mô dân số 2.597 người của xã Đăk Hlơ sau khi điều chỉnh theo quy định vào xã Kông Bơ La.

Sau khi sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã, tỉnh Gia Lai có 17 đơn vị hành chính cấp huyện, gồm 14 huyện, 2 thị xã và 1 thành phố; 218 đơn vị hành chính cấp xã, gồm 180 xã, 24 phường và 14 thị trấn.

Những điểm chung của các tỉnh Tây Nguyên

Tây Nguyên gồm 5 tỉnh, xếp theo thứ tự vị trí địa lý từ bắc xuống nam gồm Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Đắk Nông và Lâm Đồng với diện tích tự nhiên là 54.474km2 chiếm 16,8% diện tích tự nhiên cả nước.

Tây Nguyên là vùng cao nguyên, phía bắc giáp tỉnh Quảng Nam, phía đông giáp các tỉnh Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận, phía nam giáp các tỉnh Đồng Nai, Bình Phước, phía tây giáp với các tỉnh Attapeu (Lào) và Ratanakiri và Mondulkiri (Campuchia). Trong khi Kon Tum có biên giới phía tây giáp với cả Lào và Campuchia, thì Gia Lai, Đắk Lắk và Đắk Nông chỉ có chung đường biên giới với Campuchia. Còn Lâm Đồng không có đường biên giới quốc tế.

Với đặc điểm thổ nhưỡng đất đỏ bazan ở độ cao khoảng 500m-600m so với mặt biển, Tây Nguyên rất phù hợp với những cây công nghiệp như càphê, ca cao, hồ tiêu, dâu tằm.

Là khu vực ở Việt Nam còn nhiều diện tích rừng với thảm sinh vật đa dạng, trữ lượng khoáng sản phong phú hầu như chưa khai thác và tiềm năng du lịch lớn, Tây nguyên có thể coi là mái nhà của miền trung, có chức năng phòng hộ rất lớn./.

(Vietnam+)