Liệu Lebanon có thể giải giáp Hezbollah?

Một vấn đề gai góc lại được xáo lên

Chính phủ Lebanon vừa công bố một mốc thời gian đầy nhạy cảm: từ nay đến cuối năm 2025, quân đội nước này sẽ xây dựng một kế hoạch nhằm đưa toàn bộ vũ khí trên khắp đất nước về dưới quyền kiểm soát của chính quyền. Đây được coi là bước đi táo bạo nhất trong nhiều năm qua liên quan đến vấn đề Hezbollah - lực lượng vũ trang Hồi giáo dòng Shiite vừa là một đảng chính trị có ảnh hưởng sâu rộng, vừa được xem là “quân đội thứ hai” của Lebanon.

Thủ tướng Lebanon Nawaf Salam (giữa) đã có một quyết định mạo hiểm.

Quyết định này không diễn ra trong lặng lẽ. Nó được thúc đẩy bởi nhiều sức ép quốc tế, đặc biệt là từ Mỹ, sau khi cuộc chiến Israel - Hezbollah trong năm 2024 đã cướp đi sinh mạng của gần 4.000 người, để lại hậu quả nặng nề ở miền Nam Lebanon, vùng Bekaa (giáp với Syria) và nhiều khu vực ngoại ô thủ đô Beirut. Dù hồi tháng 11/2024, đôi bên đã đồng ý với một lệnh ngừng bắn do Mỹ đề xuất, Israel vẫn duy trì quân đội tại 5 địa điểm ở miền Nam Lebanon sau thời điểm phải rút quân theo thỏa thuận với lý do “bảo vệ người dân Israel, đảm bảo quá trình chuyển giao địa bàn cho quân đội Lebanon hoàn tất”. Ngoài ra, quân đội Israel vẫn tiến hành một số vụ không kích vào các địa điểm tại Lebanon nhằm loại trừ điều mà họ gọi là nguy cơ đối với sự an toàn của binh sĩ Israel.

Trong bối cảnh đó, vấn đề về kho vũ khí khổng lồ của Hezbollah một lần nữa trở thành tâm điểm tranh cãi, cả nội bộ Lebanon lẫn trên bàn cờ khu vực. Hezbollah vốn hình thành năm 1982 với sự hậu thuẫn của Iran trong giai đoạn nội chiến Lebanon, và từng được coi là “lực lượng kháng chiến” chống lại sự hiện diện của Israel ở miền Nam. Trong nhiều thập kỷ, vai trò kép của Hezbollah - vừa tham gia chính trị, vừa duy trì vũ trang - đã làm gia tăng chia rẽ trong xã hội Lebanon. Nhiều nỗ lực trước đây nhằm hạn chế hoặc vô hiệu hóa sức mạnh quân sự của Hezbollah đều thất bại, thậm chí gây ra đối đầu nội bộ.

Tuy nhiên, sau những tổn thất nặng nề trước các cuộc không kích của Israel trong năm 2024, vị thế “bá chủ chính trị - quân sự” của Hezbollah đã suy giảm đáng kể. Chính trong bối cảnh đó, chính phủ của Thủ tướng Nawaf Salam quyết định khởi động kế hoạch giải giáp Hezbollah - một bước đi được cho là nhằm tái khẳng định tính chính danh của Nhà nước Lebanon và đáp ứng yêu cầu từ các đối tác quốc tế về viện trợ tái thiết.

Quân đội Israel vẫn không kích một số địa điểm ở miền nam Lebanon.

Về lý thuyết, kế hoạch của ông Nawaf Salam nhằm mở rộng quyền kiểm soát trên toàn bộ lãnh thổ, đồng thời đảm bảo rằng, việc sở hữu vũ khí chỉ giới hạn ở lực lượng vũ trang quốc gia, chấm dứt sự hiện diện vũ trang của tất cả các thực thể phi chính phủ, bao gồm cả Hezbollah. Nhưng, với cục diện chính trị tại Lebanon, ai cũng hiểu, cái đích của kế hoạch này chính là giải giáp Hezbollah, điều mà Beirut đã muốn làm từ nhiều năm qua mà không thực hiện được.

Mồi lửa mới cho thùng thuốc súng?

Việc loại bỏ khả năng vũ trang của một thực thể “nhà nước trong nhà nước” như Hezbollah được đánh giá là cần thiết đối với bất cứ quốc gia nào, và với Lebanon cũng không phải ngoại lệ. Nhưng, quyết định của Thủ tướng Nawaf Salam đồng thời mở ra một loạt thách thức: từ phản ứng cứng rắn của Hezbollah, những can dự có thể xảy ra của Iran, áp lực từ Israel và Mỹ cho đến những chia rẽ nội bộ trong xã hội Lebanon.

Các chiến binh Hezbollah - lực lượng được xem như “quân đội thứ hai” của Lebanon.

Ngay sau khi Beirut công bố kế hoạch, Hezbollah đã lên tiếng bác bỏ kịch liệt. Trong tuyên bố chính thức, tổ chức này khẳng định coi quyết định của chính phủ như “không tồn tại”, thậm chí gọi đây là “tội lỗi nghiêm trọng” khi tước bỏ “vũ khí kháng chiến” trước kẻ thù Israel.

Dưới thời lãnh tụ quá cố Hassan Nasrallah, Hezbollah từng cảnh báo bất kỳ hành động nào nhằm tước vũ khí của họ có thể dẫn đến nội chiến. Lần này, dù chưa đáp trả bằng bạo lực, Hezbollah cũng thể hiện lập trường không nhượng bộ. Một số nghị sĩ Hezbollah, như Ali Mokdad hay Mohammad Raad, đã công khai cho rằng quyết định này chỉ là “mực trên giấy” và nếu bị buộc phải giải giáp, Hezbollah sẽ không chấp nhận vì với họ, điều đó chẳng khác gì “tự sát”.

Ở chiều ngược lại, nhiều chính trị gia chống Hezbollah cũng đang mạnh dạn hơn trong những tuyên bố. Các nghị sĩ thuộc đảng Kataeb cho rằng nếu cái giá phải trả để đưa toàn bộ vũ khí về dưới quyền lực của quân đội là một cuộc khủng hoảng chính trị thì đó là “cái giá chấp nhận được”. Tổng thống Joseph Aoun cùng Thủ tướng Salam phải cân bằng giữa sức ép của Mỹ - vốn coi giải giáp Hezbollah là điều kiện tiên quyết cho viện trợ - và sự phản đối gay gắt từ phe ủng hộ Hezbollah, nhất là khi các khu vực thân Hezbollah lại chính là những nơi chịu thiệt hại nặng nề nhất trong chiến tranh và đang trông chờ nguồn tái thiết từ Ngân hàng Thế giới.

Thủ lĩnh Hezbollah Naim Qassem tuyên bố chống lại đến cùng kế hoạch giải giáp lực lượng này.

Phản ứng quốc tế cũng cho thấy sự phức tạp. Iran - đồng minh chiến lược của Hezbollah - khẳng định nỗ lực giải giáp sẽ thất bại, đồng thời nhấn mạnh “sức mạnh kháng chiến đã chứng minh giá trị trên chiến trường”. Tuy nhiên, sau cuộc chiến 2024, khả năng viện trợ trực tiếp từ Iran đã giảm sút đáng kể do các tuyến vận chuyển bị cắt đứt và các chuyến bay từ Tehran sang Beirut bị hạn chế. Ngay cả vậy, phát biểu của Ngoại trưởng Iran Abbas Araghchi đã lập tức bị Ngoại trưởng Lebanon Youssef Raggi phản ứng gay gắt, coi đây là sự can thiệp không thể chấp nhận vào công việc nội bộ.

Trong khi đó, Israel tiếp tục theo dõi sát sao. Đối với Tel Aviv, việc Hezbollah bị suy yếu hoặc giải giáp là một lợi thế chiến lược, song Israel cũng hiểu rõ khả năng xảy ra bất ổn nội bộ tại Lebanon có thể tạo ra khoảng trống an ninh nguy hiểm sát biên giới. Mỹ và phương Tây nhìn nhận đây là cơ hội để khẳng định vị thế Nhà nước Lebanon, nhưng cũng lo ngại rằng một động thái nóng vội có thể dẫn đến xung đột bạo lực mới.

Những sự kiện trên thực địa càng làm gia tăng căng thẳng. 6 binh sĩ Lebanon đã thiệt mạng khi kiểm tra một kho vũ khí bị nghi là của Hezbollah ở miền Nam. Nhiều thông tin cho thấy Hezbollah đã gài bẫy trong các khu vực để ngăn quân Israel trong thời chiến và điều này tiếp tục gây nguy hiểm cho chính lực lượng an ninh Lebanon. Đồng thời, sự bất mãn tại miền Nam vẫn âm ỉ: người dân cảm thấy bị chính quyền trung ương bỏ rơi, khi họ vẫn hứng chịu pháo kích từ Israel mà không nhận được sự bảo vệ hay thậm chí là sự thừa nhận chính thức từ Beirut.

Liệu Lebanon có vượt qua phép thử?

Kế hoạch giải giáp Hezbollah, nhìn từ thực tế, vừa thể hiện quyết tâm chính trị của Chính phủ Lebanon, vừa bộc lộ vô vàn hạn chế. Trước hết, Hezbollah không chỉ là một lực lượng quân sự, mà còn là một thực thể chính trị - xã hội ăn sâu trong cộng đồng Shiite, có mạng lưới dịch vụ xã hội, y tế, giáo dục riêng. Việc giải giáp không đơn thuần là thu vũ khí, mà còn là quá trình làm thay đổi cán cân quyền lực trong nội bộ Lebanon, đụng chạm tới bản sắc và sinh kế của hàng trăm nghìn người ủng hộ Hezbollah.

Người dân Lebanon biểu tình bày tỏ sự ủng hộ với Hezbollah sau khi lãnh tụ của tổ chức này thiệt mạng trong vụ không kích của Israel.

Thứ hai, sự chia rẽ tôn giáo - chính trị tại Lebanon khiến kế hoạch khó tìm được đồng thuận rộng rãi. Các đảng phái chống Hezbollah có thể ủng hộ, nhưng phần lớn cộng đồng Shiite coi Hezbollah là lá chắn duy nhất trước Israel. Việc thiếu một chiến lược thay thế an ninh hiệu quả cho lực lượng vũ trang này sẽ khiến họ khó chấp nhận.

Thứ ba, yếu tố bên ngoài tiếp tục chi phối. Mỹ và phương Tây sẽ dùng viện trợ tái thiết làm đòn bẩy, trong khi Iran chắc chắn không từ bỏ hoàn toàn ảnh hưởng đối với Hezbollah. Bất kỳ bước đi sai lầm nào cũng có thể kéo Lebanon vào vòng xoáy đối đầu ủy nhiệm giữa các cường quốc khu vực.

Tuy nhiên, cũng có những yếu tố thuận lợi. Hezbollah đã suy yếu về quân sự sau các tổn thất lớn trong cuộc chiến năm 2024. Iran gặp khó khăn trong việc tiếp vận. Bản thân xã hội Lebanon, đặc biệt là giới trẻ, đang mệt mỏi vì khủng hoảng kinh tế, chiến tranh và mong muốn một nhà nước có khả năng kiểm soát vũ khí và lập lại trật tự. Nếu chính phủ của Thủ tướng Salam khéo léo, biết kết hợp giữa đối thoại nội bộ, cam kết tái thiết và bảo đảm an ninh biên giới với sự hỗ trợ quốc tế, kế hoạch giải giáp có thể đạt được những bước tiến nhất định.

Song, triển vọng tổng thể vẫn còn mong manh. Lịch sử Lebanon cho thấy mọi nỗ lực đụng chạm trực diện tới Hezbollah đều dẫn tới khủng hoảng chính trị hoặc bạo lực. Trong bối cảnh hiện nay, việc đưa ra một lộ trình rõ ràng nhưng linh hoạt - kết hợp giữa đối thoại, thỏa hiệp chính trị và cam kết tái thiết - có lẽ là lựa chọn duy nhất để tiến gần tới mục tiêu.

Kế hoạch giải giáp Hezbollah là phép thử lớn nhất đối với nền chính trị Lebanon kể từ sau nội chiến. Nó phản ánh khát vọng khẳng định vai trò nhà nước, tái lập trật tự và đáp ứng kỳ vọng của cộng đồng quốc tế. Tuy nhiên, trước một thực thể đã ăn sâu về quân sự, chính trị và xã hội như Hezbollah, con đường này hứa hẹn đầy chông gai. Trong ngắn hạn, Lebanon nhiều khả năng phải đối mặt với những căng thẳng chính trị và nguy cơ bùng phát bạo lực cục bộ. Trong dài hạn, chỉ khi nào có sự kết hợp hài hòa giữa sức ép quốc tế, đồng thuận nội bộ và chiến lược an ninh - tái thiết bền vững, kế hoạch giải giáp Hezbollah mới có hy vọng trở thành hiện thực.

Quang Anh