Luật Dân số: Bước ngoặt chiến lược cho tương lai phát triển của đất nước

Chiều 26/11, Chương trình giao lưu với chủ đề "Công tác Dân số Việt Nam - Nền tảng cho sự phát triển bền vững của đất nước" do Báo Đại biểu Nhân dân tổ chức đã tập trung phân tích sâu về dự án Luật Dân số - đạo luật đang được trình tại Kỳ họp thứ Mười, Quốc hội Khóa XV.

Toàn cảnh chương trình

Theo các đại biểu, việc ban hành Luật Dân số là yêu cầu cấp thiết nhằm nâng Pháp lệnh Dân số năm 2003 lên tầm cao mới, phù hợp với bối cảnh và thách thức hiện nay. Việc xây dựng luật thể hiện sự chuyển hướng chiến lược: từ trọng tâm kế hoạch hóa gia đình sang quản lý dân số toàn diện, lấy dân số làm trung tâm, mục tiêu và động lực của phát triển bền vững.

Ông Nguyễn Hoàng Mai, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa và Xã hội, cho biết Nghị quyết 21-NQ/TW năm 2017 của Trung ương đã chỉ rõ nhiều thách thức mới của công tác dân số, gồm mức sinh thấp, mất cân bằng giới tính khi sinh, già hóa dân số nhanh và yêu cầu nâng cao chất lượng dân số. Đây chính là cơ sở để cần thiết xây dựng Luật Dân số, bảo đảm đồng bộ chính sách và phù hợp tình hình thực tiễn.

Ông Nguyễn Hoàng Mai, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội

Bốn chính sách trụ cột của dự luật

Ở góc độ cơ quan soạn thảo, TS. Phạm Vũ Hoàng, Phó Cục trưởng Cục Dân số (Bộ Y tế) cho biết, dự luật được xây dựng nhằm tạo khung pháp lý thống nhất, khắc phục những hạn chế của Pháp lệnh năm 2003 và đáp ứng yêu cầu mới của công tác dân số.

Luật cụ thể hóa bốn nhóm chính sách lớn đã được Chính phủ thông qua, đồng thời không trùng lặp với các luật khác là: Duy trì mức sinh thay thế; giảm thiểu mất cân bằng giới tính khi sinh; thích ứng với già hóa dân số, dân số già; nâng cao chất lượng dân số. Ngoài ra còn có các nội dung về truyền thông, vận động, giáo dục về dân số và các điều kiện bảo đảm thực hiện công tác dân số theo hướng tiếp cận dân số và phát triển.

Để triển khai 4 chính sách này, dự thảo Luật có nhiều quy định mới mang tính đột phá so với Pháp lệnh Dân số năm 2003. Đơn cử như để duy trì mức sinh thay thế, Luật quy định tăng thời gian nghỉ thai sản khi sinh con thứ hai; hỗ trợ tài chính cho một số nhóm đối tượng, như phụ nữ dân tộc thiểu số rất ít người, phụ nữ ở địa phương có mức sinh thấp, phụ nữ sinh đủ hai con trước 35 tuổi; bổ sung tiêu chí ưu tiên được mua hoặc thuê nhà ở xã hội...

TS. Phạm Vũ Hoàng, Phó Cục trưởng Cục Dân số (Bộ Y tế)

Bảo đảm tính thống nhất và đồng bộ

Theo Phó Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa và Xã hội Nguyễn Hoàng Mai, trong quá trình xây dựng Luật Dân số, Bộ Y tế đã tổ chức nhiều hội nghị tham vấn với các bộ, ngành, địa phương và cơ quan liên quan để hoàn thiện dự thảo trình Chính phủ, trình Quốc hội. Khi dự thảo được trình ra Quốc hội, cơ quan thẩm tra, các đại biểu Quốc hội cũng đóng góp rất nhiều ý kiến phong phú.

Công tác dân số liên quan đến rất nhiều luật, bộ luật, trong đó có luật điều chỉnh trực tiếp và gián tiếp. Do đó, việc bảo đảm tính thống nhất, đồng bộ trong hệ thống pháp luật là nhiệm vụ rất quan trọng. Một trong những điểm tiếp thu quan trọng của dự thảo Luật là bổ sung một điều quy định về chính sách dân số của Nhà nước; một số nội dung chi tiết sẽ được quy định trong các luật chuyên ngành, nhưng bảo đảm công tác dân số được triển khai thống nhất, hiệu quả.

Cùng với đó, dự thảo Luật bổ sung một điều riêng về các biện pháp khi đất nước bước vào giai đoạn già hóa dân số. Từ điều khoản này, Chính phủ sẽ có cơ sở ban hành nghị định, chương trình, dự án nhằm thích ứng với già hóa, đồng thời phát triển các chính sách ưu đãi, khuyến khích xây dựng cơ sở hỗ trợ người cao tuổi.

Phó Chủ nhiệm Nguyễn Hoàng Mai cho rằng, khi Luật Dân số được ban hành, hệ thống cơ sở chăm sóc người cao tuổi sẽ được điều chỉnh theo hướng bài bản hơn, quy mô lớn hơn, thay cho tình trạng chủ yếu tự phát, quy mô nhỏ như hiện nay. Bên cạnh đó, Luật bổ sung các quy định về phát triển nguồn nhân lực làm công tác dân số, coi đây là trụ cột quan trọng để triển khai Luật trong thời gian tới.

Ở góc độ quản lý ngành, TS. Phạm Vũ Hoàng nhấn mạnh, dự thảo Luật quy định phân cấp, phân quyền cho chính quyền địa phương cấp tỉnh quyết định một số biện pháp một cách chủ động, linh hoạt. Trên cơ sở tình hình kinh tế - xã hội, động thái dân số và khả năng cân đối ngân sách, địa phương có thể quyết định các biện pháp cụ thể và mức hỗ trợ tài chính, nhưng không được thấp hơn mức Chính phủ quy định. Cách thiết kế này được đánh giá là vừa bảo đảm sự thống nhất chính sách trên phạm vi cả nước, vừa tạo không gian chủ động cho địa phương.

TS.BS. Vũ Duy Hưng, Chi cục trưởng Chi cục Dân số, Trẻ em và Phòng chống tệ nạn xã hội TP Hà Nội

Từ thực tiễn địa phương, TS.BS. Vũ Duy Hưng, Chi cục trưởng Chi cục Dân số, Trẻ em và Phòng chống tệ nạn xã hội TP Hà Nội cho biết, Hà Nội có thể chủ động bố trí nguồn lực, đề xuất các biện pháp như tăng thời gian nghỉ thai sản khi sinh con thứ hai; hỗ trợ tài chính cho các nhóm đối tượng sinh đủ hai con; bổ sung tiêu chí ưu tiên mua hoặc thuê nhà ở xã hội; xây dựng các chính sách bảo đảm xã hội phù hợp với đặc thù Hà Nội.

Những thách thức lớn của công tác dân số hiện nay

Theo GS.TS. Nguyễn Đình Cử, chuyên gia dân số và các vấn đề xã hội, bốn nhóm chính sách mà dự luật hướng tới cũng chính là bốn thách thức khó khăn nhất hiện nay.

Thứ nhất, mức sinh đang giảm mạnh. Năm 2024, mức sinh trung bình còn 1,93 con/cặp vợ chồng; riêng TP. Hồ Chí Minh chỉ 1,39 – thuộc nhóm thấp nhất thế giới. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy việc nâng mức sinh là bài toán phức tạp, ngay cả với những quốc gia đầu tư rất lớn.

Thứ hai, mất cân bằng giới tính khi sinh kéo dài suốt nhiều năm qua. Tỷ số giới tính khi sinh luôn ở mức cao, khoảng 111–112 bé trai/100 bé gái, vượt xa mức tự nhiên và chưa đạt mục tiêu giảm theo các đề án của Chính phủ.

Thứ ba, già hóa dân số diễn ra nhanh chóng. Việt Nam chỉ mất 27 năm để tăng tỷ lệ người cao tuổi từ 10% lên 20%, trong khi các nước phát triển mất trên 100 năm. Áp lực an sinh xã hội rất lớn khi hiện nay mới khoảng 13% người cao tuổi có lương hưu; đến năm 2060 dự báo vẫn chỉ đạt 38%.

Thứ tư, chất lượng dân số vẫn còn nhiều vấn đề. Mặc dù chỉ số phát triển con người (HDI) ở mức cao, nhưng chất lượng dân số đầu đời còn hạn chế; tầm soát trước sinh, sơ sinh, phòng ngừa dị tật bẩm sinh, giảm tảo hôn, ngăn hôn nhân cận huyết... vẫn là những yêu cầu cấp thiết.

GS Nguyễn Đình Cử cho rằng để cải thiện chất lượng dân số, cần thay đổi những tập quán lâu đời và nâng cao nhận thức cộng đồng – một quá trình đòi hỏi thời gian và sự kiên trì.

GS.TS. Nguyễn Đình Cử, chuyên gia dân số và các vấn đề xã hội

Về điều kiện bảo đảm thực hiện, TS. Phạm Vũ Hoàng cho biết, dự thảo Luật quy định rõ nguồn nhân lực và kinh phí cho công tác dân số. Luật chỉ quy định chính sách; còn Chính phủ sẽ quy định về đối tượng, mức hỗ trợ và cơ chế phân bổ cụ thể. Nguồn kinh phí thực hiện đến từ ngân sách Trung ương, ngân sách địa phương, Quỹ Bảo hiểm xã hội và Quỹ Bảo hiểm y tế; đồng thời không làm phát sinh bộ máy, biên chế mới, phù hợp chủ trương tinh gọn của Đảng.

Theo các chuyên gia, sự ra đời của Luật Dân số sẽ đánh dấu bước chuyển quan trọng, từ quản lý dân số bằng Pháp lệnh sang quản lý bằng Luật, tạo nền tảng pháp lý để giải quyết đồng bộ các vấn đề về quy mô, cơ cấu, phân bố và chất lượng dân số trong mối quan hệ hữu cơ, chặt chẽ với phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.

PV