Luật Dân số: Hướng đi mới cho phát triển bền vững từ góc nhìn con người

Quốc hội vừa thông qua Luật Dân số, mở ra một giai đoạn mới cho công tác dân số với tầm nhìn dài hạn. (Ảnh: Thủy Nguyên)

Luật Dân số từ khẩu hiệu đến chính sách

Ngày Dân số Việt Nam (26/12) năm nay diễn ra trong một bối cảnh đặc biệt. Việt Nam đã chính thức vượt mốc hơn 100 triệu dân – một cột mốc mang ý nghĩa lịch sử không chỉ về quy mô dân số, mà còn về vị thế, tiềm lực và khát vọng phát triển của quốc gia. Cũng đúng vào thời điểm này, ngày 10/12 vừa qua, Quốc hội vừa thông qua Luật Dân số, mở ra một giai đoạn mới cho công tác dân số với tầm nhìn dài hạn, toàn diện và bền vững hơn.

Để tạo điều kiện thuận lợi hơn cho việc sinh và nuôi con, Luật quy định lao động nữ sinh con thứ hai được nghỉ thai sản 7 tháng; lao động nam được nghỉ 10 ngày khi vợ sinh con. Một số nhóm phụ nữ như phụ nữ dân tộc rất ít người, phụ nữ sinh con tại địa phương có mức sinh thấp hoặc sinh đủ hai con trước 35 tuổi được hưởng thêm các hỗ trợ tài chính tùy theo điều kiện cụ thể.

Đáng chú ý, Luật đưa ra chính sách ưu tiên đối với người có từ hai con đẻ trở lên khi tiếp cận nhà ở xã hội, bao gồm ưu tiên mua, thuê mua hoặc thuê nhà ở xã hội theo quy định pháp luật. Quy định này được xem là giải pháp tháo gỡ một trong những vướng mắc lớn nhất đối với quyết định sinh con hiện nay, nhất là ở các đô thị lớn, nơi áp lực về chỗ ở và chi phí sinh hoạt ngày càng tăng.

Trước đây, dân số từng được nhìn nhận chủ yếu qua lăng kính số lượng. Ngày nay, cách tiếp cận ấy đã thay đổi căn bản. Mỗi em bé được sinh ra khỏe mạnh, mỗi người trong độ tuổi lao động được học tập, làm việc và cống hiến, mỗi người cao tuổi sống thọ, sống vui, sống có ích không còn là những chỉ tiêu, mà là nguồn lực chiến lược, là sức mạnh nội sinh quyết định tương lai của đất nước. Chính trong tinh thần ấy, Luật Dân số ra đời như một bước chuyển từ tư duy quản lý sang tư duy đầu tư cho con người.

Nhìn lại chặng đường đã qua, công tác dân số của Việt Nam ghi dấu những thành tựu được cộng đồng quốc tế ghi nhận: Mức sinh được kiểm soát, tuổi thọ trung bình tăng nhanh, sức khỏe bà mẹ và trẻ em cải thiện rõ rệt, cơ cấu dân số vàng tạo điều kiện cho tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, bước sang giai đoạn phát triển mới, những thách thức dân số cũng hiện diện rõ ràng và phức tạp hơn.

Theo Cục trưởng Cục Dân số (Bộ Y tế) Lê Thanh Dũng, Việt Nam đang đối mặt với những thách thức lớn như: Mức sinh giảm thấp dưới mức sinh thay thế; tỷ số giới tính khi sinh vẫn ở mức cao; tốc độ già hóa dân số nhanh; chất lượng dân số còn những hạn chế nhất định. Đây không chỉ là những vấn đề chuyên ngành, mà là các nhân tố tác động trực tiếp đến tăng trưởng kinh tế, an sinh xã hội, cấu trúc gia đình và hạnh phúc của từng con người.

Nếu mức sinh tiếp tục giảm sâu, Việt Nam có nguy cơ rơi vào “bẫy dân số già trước khi giàu”. Nếu mất cân bằng giới tính khi sinh kéo dài, hệ lụy xã hội sẽ ngày càng phức tạp. Nếu già hóa dân số diễn ra nhanh mà không có sự chuẩn bị đầy đủ, áp lực lên hệ thống y tế, an sinh và gia đình sẽ gia tăng. Nếu chất lượng dân số không được nâng cao, lợi thế về quy mô sẽ khó chuyển hóa thành sức mạnh phát triển.

Điểm đáng chú ý của Luật Dân số lần này là sự chuyển đổi mạnh mẽ trong cách tiếp cận. Như Cục trưởng Lê Thanh Dũng nhấn mạnh, đầu tư cho công tác dân số không thể chỉ dừng ở khẩu hiệu, mà phải được cụ thể hóa bằng các chính sách có nguồn lực bảo đảm, gắn với hiệu quả thực tế và trách nhiệm thực thi.

Công tác dân số chỉ thực sự có ý nghĩa khi đi vào đời sống cụ thể của mỗi gia đình. (Ảnh minh họa: VGP)

Luật xác định rõ các trọng tâm: Khuyến khích các cặp vợ chồng, cá nhân sinh đủ hai con; ưu tiên hỗ trợ các địa bàn có mức sinh thấp và vùng đồng bào dân tộc thiểu số; duy trì mức sinh thay thế trên phạm vi cả nước; từng bước đưa tỷ số giới tính khi sinh về mức cân bằng tự nhiên. Đây là những định hướng vừa mang tính chiến lược, vừa đòi hỏi sự linh hoạt, phù hợp với điều kiện kinh tế – xã hội của từng vùng, từng nhóm dân cư.

Đáng chú ý, Luật Dân số dành dung lượng lớn cho nhóm chính sách thích ứng với già hóa dân số. Điều này cho thấy sự thay đổi căn bản trong nhận thức: Người cao tuổi không chỉ là đối tượng cần chăm sóc, mà còn là một nguồn lực xã hội quan trọng nếu được tạo điều kiện sống khỏe mạnh, chủ động và có cơ hội tham gia đời sống cộng đồng.

Khi chính sách đi vào từng gia đình

Thực tế, công tác dân số chỉ thực sự có ý nghĩa khi đi vào đời sống cụ thể của mỗi gia đình. Luật Dân số đặt trọng tâm vào việc mở rộng tiếp cận các dịch vụ thiết yếu như tư vấn sức khỏe sinh sản, kế hoạch hóa gia đình, sàng lọc trước sinh và sơ sinh. Những can thiệp này không chỉ giúp trẻ em sinh ra khỏe mạnh hơn, mà còn giảm gánh nặng bệnh tật, chi phí y tế và những hệ lụy lâu dài cho gia đình và xã hội.

Ở góc độ thích ứng với già hóa dân số, các mô hình cộng đồng như câu lạc bộ liên thế hệ tự giúp nhau được đánh giá là bước đi phù hợp ngay từ cơ sở. Đây không chỉ là nơi người cao tuổi rèn luyện sức khỏe, chia sẻ kinh nghiệm sống, mà còn là không gian kết nối các thế hệ, củng cố sự gắn kết xã hội – một yếu tố ngày càng quan trọng trong bối cảnh đô thị hóa và thay đổi cấu trúc gia đình.

Việc Luật Dân số được Quốc hội thông qua với tỷ lệ tán thành rất cao là minh chứng rõ nét cho sự đồng thuận chính trị và xã hội. Từ Pháp lệnh Dân số năm 2003 đến Luật Dân số hôm nay là một bước nâng tầm quan trọng, khẳng định công tác dân số không còn là lĩnh vực “hậu cần”, mà là trụ cột của chiến lược phát triển bền vững.

Luật tập trung điều chỉnh những nội dung cốt lõi: Duy trì mức sinh thay thế; giảm thiểu mất cân bằng giới tính khi sinh; thích ứng với già hóa dân số; nâng cao chất lượng dân số; đẩy mạnh truyền thông, giáo dục và bảo đảm các điều kiện thực thi. Quan trọng hơn, Luật không chỉ giải quyết các vấn đề trước mắt mà hướng tới việc xây dựng nền tảng vững chắc cho nhiều thập kỷ phát triển phía trước.

Trong hành trình đó, chất lượng của từng thế hệ từ trẻ em mới chào đời, lực lượng lao động đang đóng góp cho xã hội đến người cao tuổi được chăm sóc tốt sẽ tiếp tục giữ vai trò then chốt. Đó chính là sức mạnh nội sinh, là động lực để Việt Nam không chỉ đông về dân số, mà mạnh về con người, bền vững về tương lai. Vì thế, ngày Dân số Việt Nam năm nay không chỉ là dịp nhìn lại những con số, mà là thời điểm để khẳng định một lựa chọn chiến lược: Lấy con người làm trung tâm, lấy chất lượng dân số làm nền tảng cho phát triển bền vững.

Bảo Thoa