MRV nông nghiệp, bài toán công nghệ hay thể chế?

Đo phát thải nông nghiệp rất “khó nhằn”

Trong lĩnh vực năng lượng, đo phát thải tương đối đơn giản: lượng điện sản xuất, nhiên liệu tiêu thụ, hiệu suất thiết bị… đều có số liệu rõ ràng. Các mô hình phát thải ổn định, ít biến động. Năng lượng là lĩnh vực “dễ tính” với MRV (Measurement – Reporting – Verification: đo lường, báo cáo, thẩm tra).

Ngược lại, nông nghiệp là vùng phát thải “khó nắm bắt”. Mê tan từ ruộng lúa phụ thuộc vào mực nước, thời gian ngập, loại giống, thổ nhưỡng, nhiệt độ, thậm chí thói quen canh tác của từng hộ nông dân. Đất canh tác thay đổi liên tục theo mùa vụ. Phát thải từ chăn nuôi phụ thuộc khẩu phần ăn, hệ thống xử lý phân, điều kiện chuồng trại. Không có hệ số phát thải cố định nào đủ chính xác cho mọi trường hợp.

Ảnh do AI vẽ theo mô tả của tác giả bài viết.

Chính vì vậy, MRV trong nông nghiệp được xem là thách thức lớn nhất. Hai thửa ruộng lúa cùng áp dụng AWD (tưới khô - ướt luân phiên) nhưng khác thời gian tưới, khác điều kiện đất, sẽ cho mức giảm phát thải khác nhau. Nếu không đo chính xác, tín chỉ carbon sẽ không được công nhận trên thị trường.

Thị trường carbon tự nguyện có thể linh hoạt, nhưng Điều 6 của Thỏa thuận Paris thì không. Muốn bán tín chỉ ITMO ra quốc tế, quốc gia phải chứng minh mức giảm phát thải là thật, có bổ sung, không bị đếm hai lần, và được điều chỉnh tương ứng trong sổ sách NDC (cam kết giảm phát thải quốc gia). ITMO (Internationally Transferred Mitigation Outcome - Kết quả giảm phát thải được chuyển giao quốc tế) là tín chỉ carbon “chính thống” được một quốc gia bán cho quốc gia khác theo Điều 6.2.

MRV không chỉ là đo số mà là hệ thống phức hợp: thiết lập đường cơ sở, lưu trữ dữ liệu dài hạn, báo cáo theo chuẩn quốc tế, kết nối với đăng ký quốc gia, được thẩm tra bởi đơn vị độc lập. MRV là hạ tầng dữ liệu và thể chế quốc gia. Nếu MRV yếu, thị trường carbon nông nghiệp sẽ không thể bước ra quốc tế. Điều 6 mang lại cơ hội tài chính hàng tỉ đô la cho ngành nông nghiệp nhưng cũng đặt ra yêu cầu “chuẩn vàng” không dễ vượt qua.

Giải pháp hay ảo tưởng?

Về lý thuyết, công nghệ có thể là lối thoát. Vệ tinh theo dõi diện tích lúa và độ ẩm đất. Cảm biến IoT đo mực nước và khí mê tan theo thời gian thực. AI phân tích dữ liệu và dự báo phát thải. Blockchain tạo sổ cái minh bạch cho tín chỉ carbon.

Nhưng hàng loạt câu hỏi phát sinh: ai sẽ đầu tư hàng triệu cảm biến trên đồng ruộng? Dữ liệu vệ tinh có đủ độ phân giải và độ chính xác cho cấp thửa ruộng? Blockchain có ý nghĩa gì nếu dữ liệu đầu vào sai lệch? AI hoạt động dựa trên dữ liệu lịch sử, nhưng Việt Nam có dữ liệu đủ dài và chuẩn hóa hay không?

Thu hoạch lúa trong mô hình thí điểm đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao ở ĐBSCL. Ảnh: Trung Chánh

Thực tế trên thế giới, nhiều công ty công nghệ từng thử MRV trong nông nghiệp nhưng phải rút lui vì thiếu dữ liệu, thiếu mô hình chuẩn, thiếu khung pháp lý. Rõ ràng công nghệ là điều kiện cần, không phải điều kiện đủ. Nếu hạ tầng số và thể chế không theo kịp, MRV kỹ thuật số chỉ là khẩu hiệu.

Một vấn đề lớn hơn: ai sẽ trả tiền cho MRV khi nó rất tốn kém. Nhiều dự án carbon nông nghiệp tại châu Á, chi phí MRV chiếm 30-40% tổng chi phí. Nhà nước không thể bao cấp MRV cho toàn bộ ngành nông nghiệp. Doanh nghiệp muốn tối ưu lợi nhuận tín chỉ nên có xu hướng giảm chi MRV hoặc chọn phương pháp đơn giản, có thể làm mất tính chính xác. Nông dân thì không thể chi trả. Các tổ chức quốc tế có thể tài trợ giai đoạn đầu nhưng không thể duy trì dài hạn.

Nếu không có cơ chế chia sẻ chi phí MRV, các dự án Điều 6 sẽ không khả thi. Một số quốc gia đã lập quỹ carbon quốc gia để hỗ trợ MRV hoặc trích phần trăm doanh thu tín chỉ để tái đầu tư MRV. Việt Nam đến nay vẫn chưa có mô hình dạng này.

MRV không chỉ là “chi phí phải chịu” mà có thể trở thành ngành dịch vụ mới. Ở các nước có thị trường carbon phát triển, đã hình thành hệ sinh thái doanh nghiệp chuyên cung cấp dịch vụ đo lường, phân tích dữ liệu, thiết kế baseline (đường cơ sở), xây phần mềm MRV, thẩm định tín chỉ.

Việt Nam hoàn toàn có thể xây dựng ngành “dịch vụ MRV carbon”, đại loại giống như kiểm toán trong thị trường tài chính. Điều này tạo việc làm cho kỹ sư môi trường, chuyên gia dữ liệu, GIS, AI, luật sư carbon.

Không "giải" MRV, đừng nói đến carbon nông nghiệp

Công nghệ có thể mua, nhưng thể chế phải tự xây. Một hệ thống MRV hiệu quả cần khung hướng dẫn cấp quốc gia để tránh mỗi dự án một kiểu. Cần cơ sở dữ liệu tập trung tích hợp vệ tinh, cảm biến, báo cáo hiện trường; bộ tiêu chuẩn riêng cho nông nghiệp, chứ không thể lấy tiêu chuẩn năng lượng áp dụng chung; hệ thống kiểm định - thẩm tra nội địa được quốc tế công nhận để giảm chi phí thuê tổ chức nước ngoài. Và cần hành lang pháp lý rõ: ai cấp phép MRV, ai quản lý dữ liệu, ai chịu trách nhiệm khi sai lệch.

Năng lực thể chế là xương sống của MRV. Nếu thể chế yếu, công nghệ hiện đại cũng vô dụng. Ngược lại, nếu thể chế mạnh, công nghệ dù chưa tối ưu vẫn có thể cải tiến dần.

Việt Nam có cơ hội thu hàng tỉ đô la cho nông nghiệp vốn là “mỏ vàng carbon” với lúa, chăn nuôi, nông lâm kết hợp, than sinh học biochar... Nhưng cũng là “mỏ rủi ro” về đo lường. MRV là mắt xích quyết định thành bại. Đã đến các nhà hoạch định chính sách phải trả lời rõ: MRV là hạ tầng công cộng hay để thị trường tự xoay xở, Nhà nước đầu tư nền tảng dữ liệu hay để từng dự án tự làm, tư nhân có được tham gia cung cấp dịch vụ MRV hay chỉ khu vực công?

Nếu coi MRV là gánh nặng chi phí, Việt Nam sẽ bỏ lỡ cơ hội dẫn đầu khu vực. Nhưng nếu coi MRV là nền tảng hạ tầng dữ liệu quốc gia như điện, nước, viễn thông, đây có thể trở thành lợi thế cạnh tranh chiến lược trong thập niên tới. Chỉ khi giải được bài toán MRV, thị trường carbon nông nghiệp mới thực sự bắt đầu.

Hồng Văn