Năm Ất Tỵ - nhà khoa học 'giải mã' về loài rắn

Rắn là loài vật đặc biệt trong thế giới tự nhiên, vừa gắn liền với những câu chuyện linh thiêng, vừa mang giá trị thực tiễn cao trong đời sống. Từ tín ngưỡng dân gian đến các nghiên cứu khoa học hiện đại, rắn đã khẳng định vai trò quan trọng của mình trong văn hóa, y học và môi trường sinh thái.

Việt Nam có khoảng 270 loài rắn

Theo GS.TS Nguyễn Quảng Trường – Phó Viện trưởng Viện Sinh thái tài nguyên và Sinh vật- Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam: Nằm ở vùng khí hậu nhiệt đới, Việt Nam được biết đến như là một trung tâm đa dạng sinh học của thế giới với các hệ sinh thái tự nhiên phong phú, đa dạng, đặc biệt là các loài rắn.

GS.TS Nguyễn Quảng Trường – Phó Viện trưởng Viện Sinh thái tài nguyên và Sinh vật

“Trong gần 10 năm qua, chúng ta đã phát hiện thêm gần 30 loài rắn, điều đó cho thấy sự đa dạng sinh học của Việt Nam và sự nỗ lực trong nghiên cứu của các nhà khoa học”- GS Trường cho hay.

Theo ghi nhận, hiện nước ta có khoảng 260-270 loài rắn trong đó có khoảng 60 loài là rắn độc. Loài rắn ở Việt Nam được phân bố rất rộng, từ trong rừng, hệ sinh thái nông nghiệp, đến các vùng đất ngập nước, biển.

GS Trường chia sẻ, rắn thuộc nhóm bò sát (lưỡng cư) là nhóm biến nhiệt, thân nhiệt phụ thuộc và nhiệt độ của môi trường. Đối với hệ sinh thái, các loài rắn ăn các loài sinh vật khác, tuy nhiên một số loài rắn lại ăn các loài sinh vật có hại cho cây trồng. Đồng thời, rắn cũng là nhóm thức ăn của loài khác, như vậy tạo sự cân bằng trong tự nhiên.

Các nhà khoa học tại Viện trưởng Viện Sinh thái tài nguyên và Sinh vật nghiên cứu rắn tại Cao Bằng. Ảnh: An Hằng

Một số loài rắn còn là chỉ thị chất lượng sinh cảnh sống, ví dụ có những loài rắn chỉ sống ở khu vực rừng núi có độ che phủ cao, như rắn lục chỉ tìm thấy ở các khu vực rừng núi phía Bắc, trong khi có loài tìm thấy ở vùng rừng trồng, hoặc rắn chàm quạp (rắn độc) chỉ sống ở các loại gỗ mục.. rắn cạp nong, cạp nia chuyên bắt chuột và sống ở các vùng trồng nông nghiệp, đồng bằng.

Rắn cũng thuộc đối tượng săn bắt của con người cho nhiều mục đích khác nhau như làm thực phẩm, làm dược liệu...

Trong đông y một số loài được sử dụng để ngâm rượu, nó có tác dụng chữa xương khớp, số loài rắn cỡ lớn như trăn có thể làm cao để chữa bỏng…

Tuy nhiên, rắn cũng được xem là loài vật nguy hiểm, bởi nếu bị rắn độc cắn thì nguy cơ tử vong rất cao. Trung bình mỗi năm Việt Nam có vài trăm ca bị rắn cắn. Khoa chống độc của Bệnh viện Bạch Mai và Bệnh viện Chợ Rẫy thường xuyên phải xử lý các ca rắn độc cắn, chủ yếu bị rắn hổ mang, cạp nong, cạp nia và rắn nước cổ đỏ, rắn lục cắn..

Mặc dù là quốc gia đứng đầu thế giới về số lượng các loài rắn nhưng hiện nay Việt Nam chưa có bản đồ phân bố rắn độc, chưa có hướng dẫn cụ thể cho các tuyến y tế cấp cơ sở trong việc điều trị hoặc cấp cứu rắn cắn và nhận biết loại rắn.

Rắn lục xanh - loài rắn phổ biến ở Việt Nam. Ảnh:Viện sinh thái

Ngoài ra việc buôn bán, vận chuyển trái phép các loài rắn tự nhiên cũng được lực lượng chức năng thường xuyên phát hiện và xử lý.

GS Trường chia sẻ, thông thường mỗi năm chúng tôi tiếp nhận 20-30 vụ việc được lực lượng công an gửi mẫu đến để giám định (thường là mẫu chết), xác định loài nào? Có thuộc loài được bảo vệ không? Cao điểm Viện Sinh thái tài nguyên và Sinh vật có năm 40-50 vụ việc.

"Hiện loài thuộc nhóm nguy cấp, quý hiếm ưu tiên được bảo bệ chỉ có rắn hổ chúa, các loại còn lại thuộc nhóm 2 sẽ bị phạt hành chính"- GS Trường chia sẻ và cho hay, chúng tôi cũng hỗ trợ cho các trung tâm chống độc của các bệnh viện trong việc giám định các mẫu bệnh phẩm, hình ảnh … xem loại rắn đó là rắn nào, nên dùng huyết thanh gì để kịp thời chữa trị cho người bị rắn cắn.

Những bình rượu rắn - vật chứng của một số vụ việc được lực lượng công an gửi về Viện Sinh thái tài nguyên và Sinh vật để giám định loài.

Quan niệm của người dân là uống rượu rắn sẽ tăng cường sinh lực hoặc điều trị các bệnh về xương khớp, tuy nhiên theo GS Trường để đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm nhất là trong những ngày Tết, người tiêu dùng nên cẩn trọng, bởi rắn là động vật máu lạnh nên có một số vi khuẩn, loài ký sinh, trong trường hợp có người uống cả rượu tiết rắn thì uống cả những vi sinh vật có hại.

Hiện diện nhiều trong văn hóa tín ngưỡng

Trong văn hóa dân gian Việt Nam, rắn thường được tôn thờ như biểu tượng linh thiêng và quyền năng. Ở Việt Nam, khắp ba miền đất nước, ở đâu cũng có những dinh, đền, miếu thờ rắn.

PGS.TS Dương Văn Sáu chia sẻ về loài rắn trong đời sống tâm linh người Việt

PGS.TS Dương Văn Sáu - nguyên Trưởng Khoa văn hóa du lịch (Trường Đại học Văn hóa Hà Nội) chia sẻ: Là con giáp thứ 6 trong 12 con giáp, rắn là động vật hoang dã không thể thuần dưỡng được, đời sống của nó gắn với tự nhiên, tự nhiên gắn với con người do vậy con rắn đi vào đời sống văn hóa tín ngưỡng của người Việt hàng nghìn năm nay.

Con rắn là con vậy gắn với nguồn nước, thân dài, khi di chuyển thì uốn lượn do vậy hình ảnh con rắn là hình ảnh những dòng sông, dòng suối, hình ảnh về nước. Với một cư dân nông nghiệp như Việt Nam thì nước là yếu tố quyết định, giữ vai trò quan trọng nhất để cho cây trồng vật nuôi sinh sôi và phát triển.

“Cho nên con rắn còn có ý nghĩa là tôn thờ cội nguồn của sự sống và cội nguồn của sự sinh sôi và phát triển”- PGS.TS Dương Văn Sáu bày tốt.

Trong đời sống xã hội, tự nhiên rắn có nhiều loài, có những loài rắn độc, nọc độc của nó rất nguy hiểm có thể ảnh hưởng tính mạng của con người cũng như các sinh vật khác. Nhưng nọc độc của nó từ xưa người ta đã biết dùng nó để trị những bệnh về xương khớp, giúp bồi bổ sức khỏe về cơ và gân cốt cho những người cao tuổi.

Chính vì thế người Việt đã săn bắt, chế biến các món ăn từ rắn, trong ẩm thực có thể ngâm rượu rắn để trị bệnh. Nên trong biểu tượng của ngành y tế có hình tượng con rắn quấn quanh cây gậy tượng trưng cho sự khôn ngoan, khả năng chữa trị bệnh và kéo dài tuổi thọ.

Ngoài ra, con rắn được coi như con vật trường sinh, “rắn già thì lột” nghĩa là rắn già thì lại lột da và chuyển sang một giai đoạn mới, nên người ta dùng hình tượng con rắn để phát triển lâu dài.

Linh vật rắn - biểu tượng của năm 2025 tại Phú Yên. Ảnh: TTĐT Phú Yên

Trong đời sống văn hóa, con rắn còn gắn với tín ngưỡng Totem cổ của người Việt, mỗi một dân tộc có thể cọn 1 con vật tổ khác nhau và coi đó là dòng giống của mình, với người Việt thì tuy chúng ta lấy con rồng là Totem là vật tổ tuy nhiên con Rồng của người Việt đã được biến đổi thành con “Rắn đầu đàn” trải qua truyền thuyết nhân vật Lạc Long Quân. Có nghĩa là con rồng đứng đầu trên ruộng nước thì bản chất là một con rắn nước đầu đàn. Con rồng biểu tượng cho nguồn nước cho phát triển, nhưng con rồng không có thật. Con rắn cũng biểu tượng cho nguồn nước và con rắn có thật.

Trong đời sống tín ngưỡng con rắn thường được thờ trong các điện thờ Mẫu đó là 2 con rắn Thanh Xà và Bạch Xà và biểu trưng cho yếu tố âm - yếu tố sinh sôi nảy nở và phát triển.

Ngoài ra con rắn còn biểu trưng cho sự ác độc, tính xấu trong mỗi người, “Nhân sinh tính bản thiện hay nhân sinh tính bản ác”. Từ đấy đặt ra trong mỗi con người có cả tính thiện và tính ác.

Trong tâm thức của người Việt về cơ bản người ta sợ rắn, vì nó chứa nọc độc, nó tồn tại một cách dai dẳng, tuy nhiên người ta vẫn phải chung sống và nó có tác dụng về sinh sôi nảy nở, phát triển.

PGS. TS Dương Văn Sáu chia sẻ, con rắn hiển nhiên tồn tại trong thực tế đời sống và không thể thuần dưỡng, chinh phục được nó, chỉ có thể sống chung với nó, dùng tích cực của nó giúp cho cuộc sống của con người tốt đẹp hơn. Đây cũng là thế ứng xử của văn hóa người Việt đối với môi trường xung quanh.

Trong văn hóa của người Việt Nam nói riêng và người Á Đông nói chung mỗi khi chuẩn bị sang năm mới đều mong muốn phát triển, thịnh vượng, bình an.

Tuy nhiên với năm Ất Tỵ nó cũng có nét riêng. Ngay trong tên gọi của nó thì chữ Ất trong văn tự Hán Việt mang hình thù về con rắn, mang dáng dấp tư thế của 2 con rắn đang vận động, đang bò. Xét về mặt tượng hình thì chữ Ất Tỵ tức là 2 con rắn cùng song hành, vận động, tồn tại và phát triển.

Con rắn luôn uyển chuyển biểu trưng cho sự thích nghi, cho sự né tránh các chướng ngại vật để phát triển, tức năm Ất Tỵ thể hiện sự khôn khéo, tránh đối đầu, tránh xung đột để tiến về phía trước.

Thu Hường