Nền tảng thịnh vượng của châu Âu trước nguy cơ lung lay

Còn không đầy một tháng nữa, Tổng thống đắc cử Mỹ Donald Trump dự kiến sẽ trở lại tiếp quản Nhà Trắng. Việc này diễn ra trong bối cảnh châu Âu đang đối mặt với một loạt vấn đề nghiêm trọng. Nền kinh tế lục địa vốn đã trong tình trạng khó khăn nay càng thêm mờ mịt, khi các thách thức suy thoái và bất ổn ngày càng trở nên sâu sắc, đẩy châu Âu vào một tương lai đầy bất định. Những yếu tố từng là động lực chính cho sự thịnh vượng, như việc mở rộng sang Đông Âu hay thương mại mạnh mẽ với Mỹ và Trung Quốc, giờ đây không còn đủ sức duy trì đà phát triển.

Nhà máy sản xuất ôtô của Volkswagen tại Wolfsburg, Đức. Ảnh: Bloomberg

Nguy cơ từ các mức thuế mới mà chính quyền của ông Donald Trump, trong nhiệm kỳ tái đắc cử (Trump 2.0), có thể áp đặt lên hàng hóa châu Âu khiến mọi thứ càng thêm phức tạp. Các sản phẩm, chẳng hạn như rượu vang Bordeaux của Pháp hay hàng xa xỉ từ Italy, đều có nguy cơ bị tác động mạnh mẽ, trong khi áp lực tài chính ngày càng đè nặng lên các quốc gia thành viên EU. Không chỉ đối mặt với những “cơn gió ngược” từ bên ngoài, châu Âu còn gặp khó khăn ngay trong nội tại. Các vấn đề cơ cấu như suy giảm năng suất lao động và thiếu đổi mới sáng tạo đã khiến lục địa này tụt hậu so với các đối thủ lớn trên thế giới. Ông Mario Draghi, cựu Thủ tướng Italy, thẳng thắn nhận định rằng, châu Âu giờ đây giống như một “vùng sa mạc về đổi mới”. Điều này được minh chứng qua việc chỉ có bốn trong số 50 công ty công nghệ hàng đầu thế giới thuộc về châu Âu. Ngoài ra, không một thương hiệu ôtô nào của EU nằm trong danh sách 15 xe điện bán chạy nhất toàn cầu.

Theo Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF), các doanh nghiệp Mỹ chi tiêu cho nghiên cứu và phát triển (R&D) với quy mô đạt đến 2,5% GDP, gấp đôi so với châu Âu. Nhờ vào điều này, năng suất lao động trong ngành công nghệ tại Mỹ đã tăng 40% trong giai đoạn 2005-2024, trong khi châu Âu hầu như giẫm chân tại chỗ. Kết quả là các công ty Mỹ hiện nay đang chiếm lợi thế vượt trội trong nhiều lĩnh vực công nghệ như trí tuệ nhân tạo, công nghệ sinh học và xe điện, trong khi EU gần như không có mặt trong top các đối thủ lớn nhất thế giới. Bà Christine Lagarde, Chủ tịch Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB), cảnh báo, nếu châu Âu không nhanh chóng đổi mới, nguy cơ “một bảo tàng ngoài trời đổ nát” sẽ trở thành hiện thực. Kể từ năm 2000, dù có tham vọng chi 3% GDP cho R&D, EU vẫn chưa đạt được mục tiêu này, trong khi Mỹ và Trung Quốc đã vươn xa về công nghệ cao. Bên cạnh đó, các chính phủ châu Âu vẫn thiếu tính đồng bộ trong việc thúc đẩy đổi mới tại các quốc gia thành viên. Chủ tịch ECB nhấn mạnh, nếu không có những cải cách quyết liệt, EU sẽ đánh mất sự ổn định kinh tế, vốn là nền tảng cho chi tiêu xã hội bền vững. Để điều này không xảy ra, bà kêu gọi châu Âu học hỏi từ những quốc gia dẫn đầu về đổi mới như Mỹ và Nhật Bản, đồng thời tăng cường hợp tác nội khối để đảm bảo mức độ đổi mới đồng bộ giữa các quốc gia.

Một yếu tố khác gây áp lực lớn lên EU là chính sách thương mại của Mỹ. Nếu ông Donald Trump thực hiện lời đe dọa áp thuế 20% lên hàng nhập khẩu từ EU, ngành công nghiệp châu Âu sẽ đối mặt với những tác động nghiêm trọng. Doanh thu xuất khẩu có thể suy giảm mạnh, chi phí sản xuất gia tăng do mất cân đối chuỗi cung ứng, và nguy cơ mất việc làm diện rộng trong các ngành chủ lực như ôtô và hàng xa xỉ là rất cao. Các ngành thực phẩm chế biến cũng sẽ chịu ảnh hưởng nặng nề, gây ra tổn thất hàng tỷ euro và làm suy yếu chuỗi cung ứng nội khối. Với hơn 500 tỷ euro hàng hóa xuất khẩu sang Mỹ mỗi năm, Mỹ là đối tác thương mại quan trọng bậc nhất của EU, đóng góp trực tiếp vào hàng triệu việc làm trên toàn lục địa. Ngoài ra, các mức thuế cao hơn có thể khiến hàng hóa châu Âu mất khả năng cạnh tranh tại thị trường Mỹ, mở đường cho các đối thủ từ châu Á và Mỹ Latinh lấp đầy khoảng trống. Chuyên gia Clemens Fuest, Chủ tịch Viện Ifo tại Munich, chỉ trích sự thiếu chuẩn bị của các lãnh đạo châu Âu trước những biến động từ nhiệm kỳ trước của ông Donald Trump. Ông cảnh báo rằng, nếu không có một chiến lược đối phó toàn diện, EU có thể đối mặt với sự sụt giảm lâu dài về năng lực xuất khẩu, ảnh hưởng trực tiếp đến tăng trưởng kinh tế và uy tín trên trường quốc tế. Điều này đòi hỏi châu Âu cần nhanh chóng xây dựng cơ chế phòng vệ thương mại và tìm cách đa dạng hóa thị trường xuất khẩu nhằm giảm sự phụ thuộc vào Mỹ, đồng thời đẩy mạnh đàm phán thương mại với các khu vực khác như Đông Nam Á và châu Phi.

Để thoát khỏi tình trạng hiện tại, châu Âu cần một chiến lược mạnh mẽ và dài hạn, tập trung vào ba lĩnh vực then chốt. Trước tiên, đầu tư vào giáo dục và nghiên cứu phải được đặt lên hàng đầu để tạo nền tảng cho đổi mới sáng tạo. Cùng với đó, cần có các chương trình khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào nghiên cứu và phát triển nhằm tăng cường sức cạnh tranh toàn cầu. Chưa hết, việc tái cấu trúc mối quan hệ thương mại với Mỹ là yếu tố sống còn. EU không chỉ cần chủ động hơn trong các cuộc đàm phán, mà còn phải xây dựng các cơ chế phòng ngừa rủi ro từ chính sách bảo hộ của Mỹ. Việc đa dạng hóa thị trường xuất khẩu và giảm sự phụ thuộc vào Mỹ cũng sẽ giúp EU giảm thiểu các tác động tiêu cực từ bên ngoài. Cuối cùng, hợp tác nội khối cần được đẩy mạnh để đối phó hiệu quả với các thách thức chung như biến đổi khí hậu, an ninh năng lượng và khủng hoảng tài chính...

Châu Âu đang đứng trước một giai đoạn mang tính bối cảnh lớn và có ý nghĩa sống còn. Những quyết định trong vài năm tới sẽ định hình không chỉ tương lai kinh tế mà còn cả vị thế địa chính trị của lục địa này trên trường quốc tế. Trong bối cảnh một thế giới đang chuyển đổi nhanh chóng, châu Âu buộc phải xác định lại vai trò của mình như là một trung tâm kinh tế và sáng tạo.

Khổng Hà