Nếp nhà gìn giữ 'màu dân tộc'

Người làm sống dậy dòng tranh Đông Hồ

Sinh năm 1963 tại làng Đông Hồ (nay thuộc phường Song Hồ, thị xã Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh), Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả là đời thứ 10 trong dòng họ Nguyễn Hữu – một trong hai dòng họ còn lại của làng tranh Đông Hồ vẫn giữ được nghề tổ truyền. Ông cũng là con trai thứ của cố Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Sam – một tên tuổi lớn của dòng tranh dân gian truyền thống, bởi vậy ông Quả lớn lên trong không gian đậm đặc mùi hồ nếp, vỏ điệp, giấy dó – những nguyên liệu làm nên tinh túy của tranh Đông Hồ.

Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả cùng vợ là nghệ nhân Nguyễn Thị Dung, con trai Nguyễn Hữu Đạo, con dâu Vũ Thu Trang và hai cháu nội hàng ngày vẫn miệt mài với bản khắc, bút vẽ, giấy dó… tạo nên “màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp”

Từ năm 7, 8 tuổi, ông đã được cha mẹ hướng dẫn phụ việc như tô màu, phơi tranh. Đến năm 12 tuổi, ông đã nắm được gần như toàn bộ các công đoạn làm tranh, từ kỹ thuật in màu đến in nét, từ cách nhận biết khuôn tranh đến nghệ thuật đồ tranh hoàn thiện. Tốt nghiệp Đại học Tài chính – Kế toán, tưởng chừng con đường ông rẽ sang ngành nghề khác, nhưng niềm đam mê với tranh dân gian đã níu ông quay về với cây bút, bản khắc và giấy dó.

Năm 1986, ông từng là xã viên của HTX sản xuất tranh Đông Hồ, và khi HTX giải thể năm 1990, ông cùng người vợ – nghệ nhân Nguyễn Thị Dung (sinh năm 1965) quyết chí nối nghiệp cha ông, gây dựng lại nghề giữa thời điểm mai một.

Không chỉ trung thành với kỹ thuật truyền thống, nghệ nhân Nguyễn Hữu Quả còn là người tiên phong trong việc sáng tạo, phục dựng và phát triển tranh Đông Hồ phù hợp với thời đại mới. Gia đình ông đã gìn giữ hàng trăm bản khắc cổ truyền của cha ông để lại, đồng thời sáng tạo thêm hàng nghìn bản khắc mới, trong đó có những tác phẩm mang đậm tinh thần lịch sử như Lý Thái Tổ hạ chiếu dời đô, Tam Dương nghênh phúc, Uy chấn sơn hà…

Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả đang chỉ dạy tỉ mỷ về kỹ thuật in tranh từ bản khắc gỗ và kỹ thuật vẽ, tô màu thủ công bằng các màu tự nhiên cho hai cháu nội Nguyễn Hữu Minh Đăng sinh năm 2017 và Nguyễn Gia Huy sinh năm 2019

Ông đã dày công nghiên cứu để đưa tranh Đông Hồ vào các không gian hiện đại – từ khách sạn, nhà hàng, khu nghỉ dưỡng cho tới các thiết kế bao bì, lịch, bưu thiếp, vách ngăn trang trí… Cùng các kiến trúc sư, nghệ sĩ đồ họa, ông đã thiết kế những bức tranh khổ lớn trên nền giấy dó bồi điệp, giữ nguyên bản sắc dân gian mà vẫn phù hợp với nhu cầu thẩm mỹ đương đại.

Ông Quả chia sẻ: “Không có nghề nào nhàn hạ, nhưng nghề này lại đặc biệt vất vả. Cái khó là phải giữ được cái cũ, cái hồn dân tộc, nhưng cũng phải làm mới để có thể tồn tại.”

Nghệ nhân Nguyễn Hữu Đạo (sinh năm 1990) – con trai của nghệ nhân ưu tú Nguyễn Hữu Quả – đã trở thành người nối nghiệp xuất sắc, tiếp nối hành trình bảo tồn và phát triển dòng tranh truyền thống này

Nếp nhà gìn giữ “hồn dân tộc“

Đặc biệt Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả còn là “người truyền lửa”, truyền năng lượng tích cực và tình yêu văn hóa cho những ai tiếp xúc với ông. Ngôi nhà 5 gian của ông không chỉ là nơi sản xuất tranh mà còn là điểm đến văn hóa hấp dẫn, đón hàng nghìn lượt du khách trong và ngoài nước mỗi năm. Du khách đến đây không chỉ được nghe ông giới thiệu đầy đủ và chi tiết về lịch sử hình thành dòng tranh Đông Hồ bằng chất giọng trầm ấm, truyển cảm mà còn được ông nhiệt tình hướng dẫn trải nghiệm quy trình tạo nên một bức tranh mang “hồn dân tộc”.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Dung cùng Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả đang tiến hành hồ điệp và phơi giấy dó trong nhà vào những ngày thời tiết nắng nóng, khô ráo. Đây là kỹ thuật do ông sáng tạo ra trong quá trình lao động giúp giấy tránh được mưa, gió gây hư hỏng khi phơi ngoài trời và cho chất lượng tốt

Các thế hệ trong gia đình ông – từ vợ, con trai đến các cháu nội – đều được truyền dạy bài bản, tỉ mỉ về nghề, và hiện đã có nhiều người trong nhà làm tranh thành thạo.

Năm 2020, ông được vinh danh là Nghệ nhân Ưu tú. Năm 2024, con trai ông được trao danh hiệu Nghệ nhân tỉnh Bắc Ninh. Là thành quả và sự ghi nhận cho sự tiếp nối đầy vững vàng của truyền thống trong nếp nhà.

Ông Quả chia sẻ: “Việc giữ gìn và phát triển nghề truyền thống của cha ông không chỉ là trách nhiệm cá nhân mà còn là kết quả của sự giáo dục từ gia đình, của nếp nhà được truyền nối qua nhiều thế hệ. Chính trong môi trường gia đình giàu truyền thống ấy, mỗi người con lớn lên đã được vun đắp, thấm đẫm tình yêu với nghề từ thuở bé, thấm nhuần những giá trị văn hóa cội nguồn. Bởi thế, việc tiếp nối nghề không chỉ đơn thuần là kế sinh nhai mà còn là hành trình gìn giữ một phần linh hồn dân tộc, bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống”

Ngoài những ngày làm tranh tại nhà, nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả còn đi hàng trăm km để “truyền lửa”, truyền năng lượng tích cực và tình yêu văn hóa đến với các em học sinh cùng phụ huynh, Youtuber...

Kế thừa truyền thống gia đình, nghệ nhân Nguyễn Hữu Đạo (sinh năm 1990) – con trai của nghệ nhân ưu tú Nguyễn Hữu Quả – đã trở thành người nối nghiệp xuất sắc, tiếp nối hành trình bảo tồn và phát triển dòng tranh truyền thống này. Từ thuở thiếu thời, anh đã được truyền lửa nghệ thuật từ người ông nội, cố nghệ nhân ưu tú Nguyễn Hữu Sam, và người cha tận tụy – những người cả đời gắn bó với từng đường khắc gỗ, từng sắc màu dân dã thấm đẫm hồn quê.

Không chỉ dừng lại ở việc phục chế các bản khắc cổ quý giá, Nguyễn Hữu Đạo cùng cha ngày đêm miệt mài sáng tạo, lan tỏa nghệ thuật tranh Đông Hồ đến cộng đồng trong nước và quốc tế. Sự bền bỉ, tâm huyết và khát vọng giữ nghề, truyền nghề của họ không chỉ góp phần bảo tồn một di sản văn hóa đặc sắc, mà còn thắp lên niềm tự hào dân tộc, nuôi dưỡng tình yêu nghệ thuật cho các thế hệ mai sau.

Du khách đến với Không gian văn hóa tranh Đông hồ không chỉ được nghe Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả giới thiệu đầy đủ và chi tiết về lịch sử hình thành dòng tranh Đông Hồ bằng chất giọng trầm ấm, truyển cảm mà còn được ông nhiệt tình hướng dẫn trải nghiệm quy trình tạo nên một bức tranh mang “hồn dân tộc”

Để gìn giữ và phát triển nghề truyền thống của cha ông, nghệ nhân Nguyễn Hữu Quả tích cực quảng bá tranh Đông Hồ ra quốc tế. Năm 2015, gia đình ông trao tặng 26 bức tranh cho Đại sứ quán Việt Nam tại Trung Quốc, mở triển lãm riêng tại Bảo tàng Trường ĐH Sư phạm Hoa Đông (Thượng Hải). Gia đình cũng từng mang tranh sang Liên bang Nga, Mỹ, tham gia các chương trình văn hóa Việt Nam, giới thiệu dòng tranh dân gian độc đáo đến bạn bè quốc tế.

Nhờ những nỗ lực không mệt mỏi của ông và gia đình, tranh Đông Hồ đã dần lấy lại vị thế và được thế hệ trẻ quan tâm hơn. Các hoa văn dân gian được ứng dụng trong thời trang, đồ họa, mỹ thuật ứng dụng. Hiện tại Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ được ký gửi UNESCO để đệ trình vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp tại Hội nghị của Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 của UNESCO họp tại New Delhi, Ấn Độ (dự kiến từ ngày 8 đến 13.12.2025) được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp của nhân loại. Một tín hiệu tích cực cho sự hồi sinh bền vững của dòng tranh truyền thống.

Đình làng Đông Hồ, còn gọi là đình Tranh, là một di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Đình làng Đông Hồ không chỉ là một công trình kiến trúc cổ kính mà còn gắn liền với nghề làm tranh dân gian Đông Hồ nổi tiếng

Trước thực tế đáng buồn khi chỉ còn hai dòng họ trong làng Đông Hồ còn theo nghề, nghệ nhân Nguyễn Hữu Quả không giấu được trăn trở: “Nếu không vì trân trọng nếp nghề cha ông, không vì tâm huyết của cha mình, chắc tôi đã không theo nghề đến bây giờ.” Ông cùng gia đình đều xác định bảo tồn dòng tranh Đông Hồ không chỉ là trách nhiệm của người thợ, mà còn là nghĩa vụ với văn hóa dân tộc.

Gia đình ông đã tổ chức hàng trăm lớp truyền dạy cho hàng nghìn học viên trong và ngoài nước, kết hợp du lịch trải nghiệm với thực hành làm tranh. Những hoạt động này không chỉ giúp lan tỏa giá trị tranh dân gian, mà còn tạo đầu ra bền vững hơn cho sản phẩm thủ công truyền thống.

Kế thừa truyền thống gia đình, nghệ nhân Nguyễn Hữu Đạo (sinh năm 1990) – con trai của Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả. Hàng ngày miệt mài tham gia các triển lãm, hưỡng dẫn cách làm tranh đến với công chúng. Từ đó góp phần bảo tồn và phát huy giá trị của di sản Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ mà cha ông để lại

Tranh Đông Hồ – từ lâu đã là một biểu tượng của hồn Việt, của nghệ thuật dân gian đầy tính triết lý và tính nhân văn. Giữa một thời đại công nghệ, các giá trị truyền thống dễ bị lãng quên, thì gia đình Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả như một nếp nhà gìn giữ sắc màu dân tộc, vừa bền bỉ bảo tồn, vừa năng động sáng tạo để phát triển.

Từ những bản khắc cổ cho tới những thiết kế hiện đại, từ lớp trẻ nối nghiệp đến du khách quốc tế tìm về làng tranh, hành trình của gia đình ông không chỉ là câu chuyện của một nghề, mà còn là câu chuyện của một di sản văn hóa đang hồi sinh từng ngày – bằng chính tình yêu, sự dấn thân và tâm huyết không đổi của một dòng họ nghệ nhân.

Một số bức tranh đặc trưng của Đông Hồ

Tranh Đông Hồ không chỉ là một sản phẩm nghệ thuật. Đó là bản sắc, là ký ức, là nhịp cầu nối quá khứ với hiện tại. Và giữa lòng làng tranh xưa, nếp nhà Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả vẫn vững chãi như một minh chứng sống động cho sức sống mãnh liệt của văn hóa dân gian Việt Nam để “màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp”.

TRẦN HUẤN