Ngành ô tô toàn cầu đối mặt cuộc khủng hoảng mới

Nguy cơ đóng cửa vì cú sốc đất hiếm

Chỉ trong vài tuần gần đây, ông Frank Eckard - Giám đốc điều hành của công ty sản xuất nam châm Magnosphere (Đức) đã nhận hàng loạt cuộc gọi từ các nhà sản xuất ô tô. Nội dung đều tập trung vào một vấn đề, đó là nếu không có nguồn cung nam châm thay thế, hàng loạt nhà máy sẽ phải đóng cửa ngay trong tháng 7. "Toàn bộ ngành công nghiệp ô tô đang trong cơn hoảng loạn. Họ sẵn sàng trả bất kỳ giá nào” - ông Eckard mô tả tâm trạng tuyệt vọng của các nhà sản xuất ô tô và cung cấp phụ tùng trong việc tìm kiếm nguồn nam châm thay thế, vốn đang thiếu hụt do lệnh hạn chế xuất khẩu của Trung Quốc.

Giới chuyên gia cảnh báo, tình trạng khan hiếm nguồn cung đất hiếm có thể dẫn đến cú sốc chuỗi cung ứng lớn thứ ba trong 5 năm qua. Trong giai đoạn từ năm 2021 - 2023, tình trạng thiếu hụt chất bán dẫn đã xóa sổ hàng triệu ô tô trong kế hoạch sản xuất của các nhà sản xuất. Trước đó, vào năm 2020, đại dịch Covid-19 cũng khiến các nhà máy phải đóng cửa trong nhiều tuần.

Theo ước tính của Công ty tư vấn AlixPartners, Trung Quốc hiện kiểm soát tới 70% hoạt động khai thác đất hiếm trên toàn cầu, 85% công suất tinh chế và khoảng 90% sản lượng hợp kim kim loại và nam châm đất hiếm. Ngày nay, ô tô sử dụng động cơ làm từ đất hiếm trong hàng chục bộ phận, như gương chiếu hậu, loa âm thanh nổi, bơm dầu, cần gạt nước kính chắn gió và cảm biến rò rỉ nhiên liệu và cảm biến phanh. Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế, một chiếc xe điện trung bình sử dụng khoảng 0,5kg các nguyên tố đất hiếm và một chiếc ô tô chạy bằng nhiên liệu hóa thạch chỉ sử dụng một nửa lượng đó.

Các nhà sản xuất ô tô và nhà cung cấp phụ tùng đang gặp nhiều khó khăn trong việc tìm kiếm nguồn nam châm thay thế. Ảnh: Getty

Hiệp hội Các nhà cung cấp ô tô châu Âu (CLEPA) cho biết, một số nhà máy sản xuất ô tô trong khu vực đã phải tạm dừng hoạt động và dự báo sẽ có thêm nhiều đợt đóng cửa mới. “Sớm muộn gì điều này cũng ảnh hưởng đến toàn ngành” - Tổng Thư ký CLEPA, ông Benjamin Krieger, cho hay.

Tại Mỹ, các hãng xe ô tô chỉ còn đủ nam châm đất hiếm cho 2 - 3 tháng tới. Trong thông báo trên mạng xã hội TruthSocial hôm 11/6, Tổng thống Donald Trump cho biết theo thỏa thuận khung đạt được sau 2 ngày đàm phán tại Anh, Trung Quốc sẽ cung cấp đầy đủ nam châm cũng như các loại đất hiếm cần thiết. Dẫu vậy, chuyên gia Gracelin Baskaran từ Trung tâm CSIS cảnh báo, cam kết này có thể vẫn không đủ nếu thỏa thuận mới chỉ dỡ bỏ hạn chế trong thời gian ngắn. Cũng theo vị chuyên gia này, ngay cả khi hoạt động xuất khẩu đất hiếm được nối lại, tốc độ có thể sẽ không đủ nhanh như thời điểm trước khi chính quyền Trump thông báo gói thuế đối ứng. “Điều này khiến ngành công nghiệp ô tô rất khó dự đoán được tình hình sản xuất trong 3 tháng, 6 tháng hay một năm tới sẽ ra sao” - bà Baskaran nhận định.

Trước đó, hồi đầu tháng 4, Bộ Thương mại Trung Quốc đã áp đặt các hạn chế xuất khẩu đối với một số nguyên tố đất hiếm và nam châm đất hiếm vốn có vị trí quan trọng trong các lĩnh vực ô tô, quốc phòng và năng lượng. Các hạn chế này là một phần trong phản ứng trước việc Tổng thống Mỹ Donald Trump tăng thuế đối với các sản phẩm của Trung Quốc.

Các hãng xe cố gắng ứng phó

Trên thực tế, các nhà sản xuất ô tô đã cố gắng giảm phụ thuộc vào Trung Quốc về nam châm đất hiếm, hoặc thậm chí phát triển các nam châm không cần những nguyên tố đó. Tuy nhiên, giới chuyên gia cho rằng những nỗ lực trên cần mất thêm nhiều năm nữa mới đạt được quy mô cần thiết.

Trong nỗ lực thoát khỏi thế phụ thuộc, các hãng ô tô như General Motors (GM), BMW, Stellantis hay các nhà cung cấp lớn như ZF và BorgWarner đã đầu tư phát triển động cơ sử dụng ít hoặc không dùng đất hiếm. Tuy nhiên, hiện có rất ít dự án đạt đến quy mô thương mại đủ lớn để giảm chi phí.

Tại Mỹ, công ty Niron có trụ sở tại Minneapolis đã phát triển nam châm không chứa đất hiếm và đã huy động được hơn 250 triệu USD từ các nhà đầu tư bao gồm GM, Stellantis và nhà cung cấp ô tô Magna. Theo Tổng Giám đốc điều hành Jonathan Rowntree, Niron có kế hoạch xây dựng một nhà máy trị giá 1 tỷ USD và dự kiến sẽ bắt đầu sản xuất vào năm 2029.

Công ty Warwick Acoustics có trụ sở tại Anh đã phát triển loa không sử dụng đất hiếm, dự kiến sẽ được trang bị trên một mẫu xe sang vào cuối năm nay. Mặc dù vậy, CEO Mike Grant cảnh báo phải mất thêm ít nhất 5 năm nữa trước khi sản phẩm có thể ứng dụng rộng rãi trong các mẫu xe phổ thông.

Trong khi đó, Liên minh châu Âu (EU) đặt cược vào Đạo luật Nguyên liệu thô Quan trọng nhằm phát triển chuỗi cung ứng trong khối. Tuy nhiên, chuyên gia Noah Barkin từ Rhodium Group đánh giá EU đã không hành động đủ nhanh.

Ngay cả những công ty đã phát triển các sản phẩm có thể bán được cũng phải chật vật để cạnh tranh với các nhà sản xuất Trung Quốc về giá. Ông David Bender, đồng Giám đốc mảng kinh doanh tái chế nam châm tại công ty kim loại Heraeus của Đức cho biết, công ty chỉ hoạt động ở mức công suất 1% và sẽ phải đóng cửa vào năm 2026 nếu doanh số không tăng.

Các nhà phân tích cho biết những hạn chế này có thể buộc các nhà sản xuất ô tô phải sản xuất ô tô mà không có một số bộ phận nhất định và đỗ xe cho đến khi có sẵn, như GM và các hãng khác đã làm trong cuộc khủng hoảng bán dẫn.

Đâu là giải pháp bền vững?

"Điều thực sự là xác định... và tìm ra các giải pháp thay thế bên ngoài Trung Quốc” - Joseph Palmieri, Giám đốc quản lý chuỗi cung ứng của nhà cung cấp Aptiv cho biết.

Theo Giáo sư Roderick Eggert, chuyên gia từ Trường Mỏ Colorado, việc phát triển các vật liệu thay thế đất hiếm là cần thiết nhưng không thể kỳ vọng tạo ra hiệu suất tương đương trong ngắn hạn. "Thiết kế động cơ không dùng nam châm đất hiếm thường kém hiệu quả hơn" - ông Eggert nói.

Lời giải tốt nhất cho ngành công nghiệp ô tô thế giới, theo ông Eggert, là đạt được một thỏa thuận thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc nhằm đảm bảo dòng chảy đất hiếm ổn định. “Xét theo góc độ kinh tế, Trung Quốc nên duy trì vai trò là nhà cung cấp nam châm đất hiếm ổn định và đáng tin cậy trên quy mô toàn cầu” - chuyên gia Eggert nhấn mạnh thêm.

Đáng chú ý, 90% công đoạn tinh luyện đất hiếm diễn ra tại Trung Quốc, mang lại cho nước này quyền kiểm soát đáng kể đối với chuỗi cung ứng. Đất hiếm là nhóm gồm 17 nguyên tố được gọi là "hiếm" vì quá trình khai thác và tinh luyện chúng vô cùng phức tạp. Các nguyên tố đất hiếm như samarium và terbium đóng vai trò then chốt trong việc sản xuất những công nghệ sẽ định hình thế giới trong các thập niên tới, bao gồm xe điện và các hệ thống vũ khí tiên tiến.

Mỹ và châu Âu đang đẩy nhanh quá trình xây dựng các cơ sở tinh chế đất hiếm, nhưng các dự án đầy tham vọng này còn cần nhiều năm để hoàn thiện. Chuyên gia Baskaran nói rằng lẽ ra Mỹ nên bắt đầu thực hiện kế hoạch này từ 15 năm trước để ngành công nghiệp ô tô trong nước không phải đối mặt nguy cơ gián đoạn sản xuất trên diện rộng như thời điểm hiện tại.

Nguyễn Phương