Ngành sầu riêng tỷ đô đứng trước nguy cơ sụp đổ nếu không thay đổi

Tại Hội thảo "Phát triển bền vững ngành sầu riêng" do Báo Tiền Phong tổ chức ngày 10/6, ông Phùng Công Sưởng, Tổng Biên tập Báo Tiền phong cho biết: Chỉ trong chưa đầy 3 năm, sầu riêng đã vươn lên thành mặt hàng chủ lực, nhưng tăng trưởng nóng cũng kéo theo hàng loạt hệ lụy: Gian lận mã số vùng trồng, sản xuất thiếu đồng bộ, chất lượng đầu vào kém kiểm soát, và đặc biệt là cảnh báo từ Trung Quốc về dư lượng cadimi vượt ngưỡng.

Nhiều lô hàng bị trả về khiến doanh nghiệp điêu đứng, nông dân hoang mang, và uy tín của sầu riêng Việt Nam bị nghi ngờ trên thị trường quốc tế.

"Nếu không thay đổi tư duy quản lý, không kiểm soát chặt chẽ từ đầu vào đến đầu ra, thiếu liên kết giữa Nhà nước - doanh nghiệp - nông dân, ngành hàng tỷ USD này có thể gục ngã bất cứ lúc nào", ông Sưởng cảnh báo.

Quang cảnh hội thảo.

Mối hiểm họa từ vật tư nông nghiệp giả và tồn dư chất cấm

Ông Trần Việt Hùng, Trưởng phòng Nghiệp vụ quản lý thị trường - Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước, Bộ Công thương chỉ rõ: Tình trạng kinh doanh phân bón, thuốc bảo vệ thực vật (BVTV) giả, kém chất lượng, vi phạm về nhãn, xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp, sản phẩm không được phép lưu hành hiện vẫn diễn biến phức tạp, gây ảnh hưởng xấu đến sản xuất nông nghiệp và môi trường.

Các đối tượng sử dụng nhiều thủ đoạn tinh vi, đặc biệt là bán trên các nền tảng thương mại điện tử, mạng xã hội các loại phân bón, thuốc BVTV không được công nhận lưu hành và không được kiểm soát chất lượng, có thể chứa chất cấm.

Thống kê năm 2024 cho thấy, lực lượng Quản lý thị trường (QLTT) đã kiểm tra 3.278 vụ, xử lý 1.805 vụ vi phạm về vật tư nông nghiệp (chủ yếu phân bón, thuốc BVTV), với số tiền xử phạt hành chính 18,7 tỷ đồng và trị giá hàng hóa vi phạm 11,4 tỷ đồng. Các hành vi vi phạm chủ yếu là kinh doanh phân bón giả và thuốc BVTV giả.

Đối với phân bón, các vi phạm phổ biến bao gồm sản xuất phân bón có chỉ tiêu chất lượng không phù hợp, ghi nhãn mập mờ để hiểu nhầm là hàng nhập khẩu hoặc có thành phần cao hơn thực tế, xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, và sản xuất, kinh doanh phân bón không có quyết định công nhận lưu hành tại Việt Nam.

Với thuốc BVTV, vi phạm liên quan đến nhãn mác không đúng sự thật, tài liệu kèm theo không ghi đủ hoặc ghi sai để đánh lừa người tiêu dùng về chất lượng và chất lượng có thành phần thấp hơn so với công bố, thậm chí chứa chất không được phép hoặc bị cấm sử dụng tại Việt Nam. Đặc biệt, có nhiều trường hợp vi phạm về chất cadimi và chất vàng O.

Ông Đặng Phúc Nguyên, Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam, khẳng định: Vụ việc nhiều lô sầu riêng của Việt Nam xuất khẩu sang Trung Quốc bị phát hiện chứa dư lượng kim loại nặng cadimi vượt ngưỡng quy định đã và đang tạo ra những tác động tiêu cực, sâu sắc và nhiều mặt đối với ngành hàng tỷ USD. Sự cố này không chỉ là cảnh báo an toàn thực phẩm mà còn là bài kiểm tra khắc nghiệt về năng lực quản lý chất lượng, uy tín thương hiệu và sự bền vững của xuất khẩu nông sản chủ lực của Việt Nam.

Nguyên nhân chính dẫn đến nhiễm Cadimi được xác định là do sự tích tụ kim loại nặng trong đất, chủ yếu từ việc lạm dụng phân bón hóa học, đặc biệt là phân bón gốc lân (DAP) trong thời gian dài. Quá trình canh tác chạy theo năng suất, thiếu kiểm soát đầu vào đã vô tình đưa chất độc vào chuỗi sản xuất. Bên cạnh cadimi, vấn đề tồn dư chất cấm vàng O, một hóa chất nhuộm công nghiệp để tạo màu vàng đẹp và thúc trái chín đều, cũng bị Trung Quốc siết chặt kiểm tra, phơi bày lỗ hổng trong khâu sơ chế, bảo quản sau thu hoạch.

Ông Nguyên chỉ ra những điểm yếu cố hữu của một ngành hàng phát triển quá "nóng": Thiếu kiểm soát toàn diện chuỗi cung ứng từ vật tư đầu vào đến quy trình canh tác và xử lý sau thu hoạch; sản xuất chạy theo số lượng mà chưa chú trọng tiêu chuẩn chất lượng bền vững; và sự lỏng lẻo trong quản lý, sử dụng mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói, dẫn đến việc uy tín cả vùng, cả quốc gia bị ảnh hưởng khi có lô hàng vi phạm.

Cấp bách thiết lập hệ thống giám sát chất lượng

Để sầu riêng Việt phát triển bền vững, ông Nguyên đề xuất các giải pháp cấp bách: Thứ nhất, thiết lập hệ thống giám sát chất lượng từ gốc, tăng cường kiểm nghiệm tại cơ sở sản xuất, xây dựng chương trình giám sát an toàn thực phẩm và kiểm dịch thực vật ngay tại vườn trồng và cơ sở đóng gói bằng cách mở rộng danh sách và nâng cao năng lực các phòng xét nghiệm đủ chuẩn.

Thứ hai, cần xử lý nghiêm các vi phạm bằng cách ban hành quy định, chế tài đủ mạnh. Nếu hệ thống lọc hàng tại vườn trồng sầu riêng được tổ chức chính xác, hiệu quả, sẽ tạo cơ sở để đàm phán với hải quan Trung Quốc mở "luồng xanh" bền vững, giúp sầu riêng Việt thông quan nhanh chóng và giảm tình trạng bị trả hàng về. Hiện nay, thời gian thông quan cho 1 container sầu riêng Việt mất 7-10 ngày, trong khi sầu riêng Thái Lan chỉ mất 2 ngày.

Về lâu dài, cần quy hoạch vùng trồng tập trung và bền vững, siết chặt quản lý và cấp mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói, kiểm soát chặt chẽ vật tư đầu vào, thay đổi quy trình canh tác và xây dựng thương hiệu quốc gia.

Bà Nguyễn Thị Thành Thực, Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Công nghệ phần mềm Auto, cho biết: "Với kinh nghiệm kinh doanh nông sản nhiều năm ở nhiều thị trường mà thị trường chính là Trung Quốc, chúng tôi thấy các chỉ tiêu về cadimi hay vàng O hiện nay chỉ là một trong những tiêu chí về kỹ thuật mà các thị trường có thể đưa ra hiện nay. Chúng ta cần có sự chuẩn bị trước".

Bà Thực cùng Hiệp hội Sầu riêng Đắk Lắk đã đề xuất từ 4 năm trước về việc thiếu các chợ đầu mối, trung tâm kiểm định và kiểm dịch, cũng như khả năng làm thủ tục xuất nhập khẩu tại chỗ ở các vùng nông nghiệp trọng điểm. Bà cũng chỉ ra rằng, cơ quan hải quan và Cục Bảo vệ thực vật là hai đơn vị chính có công cụ kiểm soát khi cấp "visa" cho lô hàng xuất khẩu.

Giấy kiểm dịch thực vật của Cục Bảo vệ thực vật chính là đơn vị kiểm soát quản lý các mã số vùng trồng. Tuy nhiên, hiện nay việc kiểm soát ủy quyền mã vùng trồng còn lỏng lẻo, dẫn đến tình trạng sử dụng và bảo quản chưa đúng cách, thậm chí đem mã vùng trồng đi sử dụng ở nhiều nơi, gây khó kiểm soát.

Bà đề xuất cần nâng cao ý thức bảo vệ mã vùng trồng của người trồng để tránh rủi ro. Ngoài ra, bà mong muốn Tây Nguyên có trung tâm đầu tư về công nghệ vi sinh để giải quyết bài toán nông nghiệp căn cơ, đầu tư công nghệ xử lý bảo quản sau thu hoạch và cân nhắc có thực sự cần thiết phải là sầu riêng tươi hay không để tránh lãng phí nguồn nguyên liệu đắt giá này.

Ông Nguyễn Đỗ Dũng, Tổng Giám đốc Công ty Công nghệ Nông nghiệp, chia sẻ về ứng dụng công nghệ tại Tây Nguyên: "Chúng tôi đang ứng dụng công nghệ để theo dõi chất lượng đất và cảnh báo sớm rủi ro trước mùa thu hoạch. Giải pháp này giúp xác định khu vực có nguy cơ cao, từ đó đưa ra các biện pháp cải tạo đất, đảm bảo chất lượng trái và nâng cao giá trị nông sản".

Với công nghệ hiện tại, công ty có thể xác định sớm các rủi ro sinh học và đặc điểm đất đai nhờ dữ liệu và AI, giúp giảm 70% số mẫu xét nghiệm cần thiết, tiết kiệm chi phí và tăng tốc độ xử lý. "Chúng tôi đã xây dựng nền tảng số giúp lấy mẫu, phân tích và trả kết quả một cách nhanh chóng, thay vì làm thủ công như trước".

Công ty đang chuẩn bị ký kết tài trợ dịch vụ xử lý đất miễn phí cho nông dân tại Đắk Lắk và sẽ mở rộng nếu có sự đồng hành của các cơ quan nhà nước. Đặc biệt, công ty còn cung cấp tư vấn trực tuyến cho nông dân khi phát hiện đất có vấn đề, nhằm xử lý kịp thời và giảm thiểu tác động đến chất lượng sản phẩm.

Một vấn đề lớn hiện nay là sử dụng phân bón không hợp lý. Khoảng 60% lượng phân bón không cần thiết, gây lãng phí và thoái hóa đất. Ví dụ, 70% các vườn thừa phân lân và đạm, thiếu hữu cơ, khiến chi phí tăng mà năng suất không cải thiện. Công nghệ cảm biến và nền tảng tư vấn của công ty giúp xác định rõ nhu cầu dinh dưỡng của từng vùng đất, hướng dẫn bón phân chính xác, tránh tình trạng "thừa vẫn bón", "thiếu vẫn không biết".

Ông Dũng mong muốn phối hợp với các cơ quan quản lý để triển khai sâu rộng, bởi "công nghệ đã sẵn sàng, chỉ cần bắt tay là có thể triển khai ngay". Ông nhấn mạnh, vấn đề không phải kỹ thuật, mà là pháp lý và cơ chế bảo vệ uy tín cho những người làm đúng. Chỉ còn ba tháng nữa là vụ sầu riêng quan trọng sẽ đến, ông kêu gọi: "Giải pháp đã có, nền tảng đã có, chi phí xét nghiệm đã giảm. Nếu có sự phối hợp quyết liệt, chúng ta có thể cùng nhau thành công".

Kim Oanh