Nghề làm phỗng đất xứ Kinh Bắc

Nghệ nhân tô màu cho sản phẩm phỗng đất.

Lên 8 tuổi, ông Giáp đã được cha dạy cho cách nặn từng mẫu phỗng đất; đến nay ông Giáp đã có hơn 60 năm trong nghề làm phỗng đất. Với đôi bàn tay chai sạn, ông đã thổi hồn vào từng tác phẩm, tạo nên những kiệt tác độc đáo, góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa vùng quê Kinh Bắc. Theo nghệ nhân, quy trình làm phỗng đất rất công phu, tỉ mỉ và nguyên liệu là những sản phẩm có sẵn trong tự nhiên. Đất dùng để làm phỗng phải là đất thó (đất sét) từ đồng ruộng, hoặc ao, hồ sen vào mùa cạn nước. Ðất đào ở độ sâu từ 2,5 đến 3 m, và chỉ lấy khoảng 20 đến 30 cm để có độ mịn, sạch; sau đó đem phơi khô, cho vào cối đập, giã thành bột mịn rồi sàng đến khi có độ mịn mát tay, có mầu xám nhạt là được. Một nguyên liệu khác được sử dụng là giấy gió, giấy được ngâm trong nước 30 ngày đến khi mủn hoàn toàn, tạo thành một chất sền sệt đặc quánh như bột hồ, sau cho trộn với bột đất thó. Vừa trộn tay, vừa dùng chày đập như trộn bánh dầy cho đến khi hỗn hợp này quyện lại tới độ dẻo, mịn, dùng tay vê thử mà không dính là đạt yêu cầu. Sau khi có nguyên liệu là đến giai đoạn nặn phỗng. Phỗng đất phải giữ được nét dân dã mới đúng là phỗng đất, còn nếu cầu kỳ quá, tỉa tót hoa văn để sản phẩm tinh xảo thì lại mất ý nghĩa của phỗng đất. Phỗng đất nặn xong thường được phơi khô, rồi dùng phẩm màu vẽ hoàn thiện, đối với phỗng mộc thì không vẽ màu nhưng phải phơi nắng 10 ngày, sau lấy cật tre vừa phơi nắng, vừa đánh bóng từng nhân vật.

Năm hình tượng trong bộ phỗng đất trung thu.

Sản phẩm phỗng đất chủ đạo là của gia đình ông là bộ phỗng đất Trung thu, bao gồm có 5 loại là: phỗng ông Phật, phỗng ông già, phỗng em bé ôm hoa, phỗng con chim và phỗng con rùa. Hiện nay, để đáp ứng nhu cầu của thị trường, gia đình ông Giáp đã sáng tạo ra nhiều mẫu mã khác nhau, theo đơn đặt hàng của du khách, với các sản phẩm đa dạng như: mẫu 12 con giáp, mẫu sản phẩm mô phỏng từ tranh Đông Hồ với chủ đề vinh hoa phú quý, như: vinh hoa (em bé ôm gà), phú quý (em bé ôm vịt) và các mẫu khác như quần thể chuột đựng nghiên bút, gạt tàn chuột, tê giác, voi… Trong nhiều thời điểm, sân nhà ông đầy ắp tiếng cười của các đoàn khách trong và ngoài nước ghé thăm, làm phim, và nhờ ông chia sẻ kinh nghiệm,… để từ đó lan tỏa giá trị tốt đẹp này đi khắp mọi miền đất nước và đến với bạn bè quốc tế. Ông Giáp chia sẻ: Nặn phỗng đất là nghề gia truyền của gia đình, tôi là đời thứ ba. Không ai biết rõ Phỗng đất ra đời từ bao giờ, nhưng tôi và gia đình sẽ không thể để Phỗng đất biến mất. Ngày nay, nhiều người ngày càng ít mặn mà với đồ chơi dân gian, tôi lại càng phải giữ gìn hơn….

Phỗng đất được giới thiệu và bày bán trong hội trợ truyền thống.

Để bảo tồn và phát huy nghề này, ông Giáp đã truyền lửa, truyền đam mê cho các con, cháu của mình. Anh Phùng Đình Đông, con trai ông Giáp cho biết: Mặc dù còn nhiều khó khăn trong nghề, nhưng gia đình quyết tâm bảo tồn và phát huy nghề cho con cháu mai sau, và mong muốn các cấp chính quyền, nhân dân quan tâm đến nghề phỗng đất để bảo tồn và lan tỏa giá trị truyền thống này. Điều hạnh phúc nhất với gia đình ông đó là những năm gần đây, các gia đình trong thôn xóm mỗi khi Trung thu đều tìm đến nhà ông để đặt một bộ phỗng cho con mình, và bước đầu sản phẩm đã có sự lan tỏa tới nhiều nơi trong cả nước.

Phỗng đất không chỉ là đồ chơi của con trẻ ngày xưa mà còn mang giá trị văn hóa truyền thống, thể hiện hồn cốt quê hương. Tuy phỗng đất ngày nay chưa có nhiều người biết đến, nhưng giá trị của nó sẽ còn vang mãi với thời gian, như một dấu tích về nét đẹp văn hóa của người Bắc Ninh - Kinh Bắc nói riêng và Việt Nam nói chung.

Văn Hải - Duy Thành